پرونده هندسه مقدس |قسمت اول|دایره و نیم دایره

     بررسی نمادین نقوش سنتی

     نقوش هندسی در تذهیب

به قلم  نویسنده مخاطب سایت تندیس فاطیما صفوی

قسمت اول: دایره و نیم دایره 

در طی هزاران سال گذشته،خطوط به کمک ذهن و دست انسان همواره در مسیر تحول و دگرگونی از شکلی به شکل دیگر ارتقاء یافته است و در هر زمان بر حسب شرایط متفاوت محیط و اقلیم تأثیرات فراوانی پذیرفته است.تکامل خطوط به صورت شکل های پایه و نقوش مختلف، با الهام از این خطوط ابتدایی به تصویر در آمده اند. نقوش اسلیمی و ختایی به کار رفته در هنرسنتی تذهیب از جمله این موارد به شمار می رود که ریشه و اساس آن در هنر و فرهنگ اقوام گوناگون به وفور دیده شده است.

با تفحص و دقت نظر در نمادها و سمبل های قدیمی، به مفاهیم و معانی گسترده و سرشار از اندیشه ی آن ها پی می بریم و تحیر از این مضامین زمانی تشدید می شود که پی می بریم، مبدأ و مقصد تمامی این سمبل ها، ریشه ای واحد داشته است.

با ظهور دین اسلام و گسترش مفاهیم عمیق آن، همچنین تأثیر بر اندیشه ها، هنر و علوم مختلف، طیفی عظیم از تفکر وحدانی را در نقوش می توان مشاهده کرد. نقوش هندسی و گیاهی در این طبقه بندی جامع، هر یک به نحوی قسمتی از این دامنه ی وسیع را پوشش می دهند که در اینجا به شرح نقش و نماد آن ها بیشتر پرداخته می شود.

– دایره

در نگاه اول دایره نقطه ای است گسترش یافته که تفسیر نمادین آن دربردارنده ی کلیه ی مفاهیم کمال است از جمله نماد خلاقیت.بدین مفهوم نماینده ی خلقت جهان در محضر خالق نیز می باشد که معنای بی واسطه ی آن آسمان کیهانی است که از دل نقطه ای ازلی به صورت منحنی در حرکت است.

در مرکز دایره،تمامی شعاع ها به صورتی کاملا هماهنگ در نقطه ای واحد در کنار یکدیگر تمرکز می یابند این نقطه منشأ تمام خطوطی است که مبنایی مشترک با یکدیگر دارند و کمال و تمامیت این خطوط در نقطه مرکزی در اوج قرار دارد.

دایره و کانونش به عنوان مبدأیی است که همه چیز از آن سرچشمه می گیرد ودر حرکتی دوار مجدد به سمت آن بازمیگردد.چنین ذات رمزگونه ای سبب شده است که در غالب تمدن ها ابدیت به شکل دایره و چرخ تصویر شود چرا که آن را پایانی نیست از طرف دیگر شکل مدور نمودار یکی دیگر از جنبه های زندگی یعنی وحدت ، کلیت ، شکفتگی و کمال است و انسان غالباً درون دایره ای به تصویر در میاید که نشانگر تناسبات پیکر است .

همچنین تحول و تکامل یافتن شکل مربع به دایره، در ماندالا  که به زبان سانسکریت به معنای دایره است نیز دیده می شود.در اصطلاح شرق ماندالا عبور از زمین و رفتن به آسمان است که این کمال معنوی در تجسم نقوش اسلامی و مسیحی نیز دیده می شود.

گنبد مسجد شیخ لطف الله، اصفهان

در کلیه ی هنرهای مأنوس با دین اسلام، دایره همواره نماینده جهانی است که مرکزیتی با نام مقدس «الله» دارد و تمام هستی حول این مرکزیت قرار داده شده اند.در هنر و معماری اسلامی شاهد مساجدی هستیم که با وجود گنبدهای عظیم دایره ای، مرکزیتی دارند که همواره به سمت بالا اشاره دارند با نام مقدس «الله» مزین می شوند.  جالب است بدانیم که شکل مساجد اسلامی و حالت گنبدهای دوار آن ها، کاملاً از پرستش گاه های زرتشتی که ایرانیان در آن به پرستش «اهورا مزدا» می پرداختند برداشت شده است با این تفاوت که شکل و شماء مذکور در فرهنگ و فلسفه اسلامی با تعریفی متفاوت و عمیق تبدیل به نشانه ای از یکتا پرستی در اسلام می شود.

در سایر هنرها، از جمله تذهیب نیز بسیاری از نقوش، بر اساس شکل دایره به تصویر درآمده اند که از جمله آن می توان به نقش شمسه، بته جقه، اسلیمی و نشان اشاره نمود که در بخشی دیگر از طبقه بندی نقوش هندسی و گیاهی به تفصیل به آن ها اشاره می شود.

نشان آیه در قالب شکل دایره و نقش شمسه

-نیم دایره

از آنجا که «دایره» در اسلام نمادی از ذات مقدس خداوند سبحان است نیم دایره ها نیز خود را در نقش انسان معرفی می کنند چرا که از بطن و دل دایره ها بیرون کشیده شده اند.خداوند در قرآن به این امر اشاره میکند که انسان را از گل سلاله (گل مخصوص کوزه گری) ساخت و پس از آن در کالبد بی جان انسان از روح خویش دمید و به انسان موهبت زندگی بخشید.

با این توضیح میتوان گفت انسان موجودی است که نیمی از وجودش از خداوند تبارک و تعالی است و نیم دیگرش ماهیت انسانی است که در اصل همان نیم دایره هایی است که در هنرهای تجسمی به تصویر کشیده می شود. این نیم دایره ها غالبا از طریق چرخش ها و حرکات مارپیچ شکل «خطوط اسلیمی» را تشکیل می دهند که در شکلی دیگر، تبدیل به «بته جقه ها» می شوند.

منابع:
دایره المعارف هنرهای سنتی ایران.اسفندیار کوه نور.نشر نور حکمت.جلد ۲٫تهران.۱۳۸۴
رمزهای زنده جان.مونیک دوبوکور.ترجمه جلال ستاری.نشر مرکز.چاپ ۲٫تهران.۱۳۸۶
رموز نهفته در هنر نگارگری.مرتضی خلج امیرحسینی.با مقدمه محمود فرشچیان.نشر آبان.تهران.۱۳۸۷