مسیر تحول گل نیلوفر به گل شاه عباسی در نقوش سنتی

مسیر تحول گل نیلوفر به گل شاه عباسی در نقوش سنتی

پرونده بررسی نمادین نقوش سنتی
نقوش گیاهی یا نبات گونه در تذهیب
نمادگرایی طرح ختایی

سایت تندیس به قلم نویسنده مخاطب فاطمه صفوی

مسیر تحول گل نیلوفر به گل شاه عباسی
گل نیلوفر

در قسمت قبل، شباهت «گل شاه عباسی» به «گل انار» توضیح داده شد و گفتیم که بر سر خواستگاه اصلی این نقش، اختلاف عقیده وجود دارد؛ چرا که این گل، با نام «نیلوفر آبی» نیز خوانده می شود. اکنون، استفاده‌ی کاربردی این نقش را که به عنوان اصلی ترین تزیین و مرجعی روشن در ریشه یابی و اهمیت آن خصوصا در دوره ای از گذشته تا به امروز است؛ مورد بررسی قرار می دهیم.

مجموعه کاخ های باشکوه «تخت جمشید» که «پرسپولیس» یا «پارسه» نیز نامیده می شد، پایتخت پر هیبت و تشریفاتی پادشاهی هخامنشیان بوده که در مرکز استان فارس و در پنجاه و هفت کیلومتری شیراز، در نزدیکی مرودشت واقع شده است و پس از دو هزار و پانصد سال، هنوز هم تحسین هر بیننده‌ای را بر می‌انگیزد. در این مجموعه، می‌توان شاهد نمونه‌های بی‌نظیری از تزیینات حجاری سنگی با نقش «گل نیلوفر» بود که به وفور و به صورت نمادین، در قسمت‌های گوناگون بنای آن به کار رفته‌اند.

در نقش برجسته پلکان شرقی کاخ آپادانا، تصویر داریوش به همراه یکی از ملازمان در پشت سرش دیده می‌شود که هر کدام از آن‌ها گل نیلوفری به دست دارند.

در قسمتی از نقش برجسته دیواره حرمسرا در تخت جمشید نیز، بر روی لباس خشایار شاه، گل های نیلوفر بسیار زیبایی در میان دایره و برگ‌های تزیینی پیرامون آن جای گرفته‌اند.

در تصویر بالا لباس خشایار شاه باز سازی شده به کمک خراشیدگی‌های روی نگاره ی حرمسرا در تخت جمشید را مشاهده می‌کنیم.

در بدنه غربی «تالار صد ستون» تخت جمشید، قالیچه سنگی حجاری شده است که در بررسی محققان و بازسازی نقوش آن، دریافته‌اند که نقش مذکور از حیث نقش پردازی، شباهت قابل ملاحظه‌ای با فرش مشهور «پازیریک» دارد. در بخش میانی قالیچه، به احتمال قریب به یقین، گل نیلوفر با تحولات متعدد و به گونه ای دیگر تغییر فرم یافته است که با دقت نظر بیشتر، می‌توان نقش شاخص گل شاه عباسی را که در دل فرش بافی ایران جای گرفته‌است مشاهده کرد.

بعدها در امتداد اینچنین نقشی، خصوصاً در اولین و قدیمی‌ترین سبک شهری باف ایران یعنی «هرات» شاهد گرایش به فرم های مدور شاه عباسی در فرش بافی هستیم که بر ریشه داری کهن این گل، تأکید دارد.

«گل نیلوفر آبی» حتی بعد از ظهور اسلام نیز همواره به عنوان یکی ازشاخصه‌های اصلی هنرهای تزیینی‌، مورد نظر هنرمندان بوده است‌. صرف نظر از اختلاف نظر هنر شناسان، عمر نامگذاری مذکور به پیش از دوره «صفوی» نمی‌رسد.

بعد از روی کار آمدن حکومت قدرتمند صفوی و یکپارچه شدن حکومت ملوک الطوایفی ایران توسط صفویان، شاه عباس اول در فراخوانی بی‌سابقه، تمامی تلاش و توان اهل نظر، علم، ادب و هنر را به چالش گرفت تا ایران را در پناه مکتب تشیع به سر بلندترین اقلیم گیتی مبدل کند و در این راه، هرگونه ثروت و قدرت تحت اختیار خود را به کار گرفت و تمام حمایت خود را از هنرمندان ابراز داشت تا آن‌ها در سایه ی برخورداری از لطف و رحمت پادشاه، تمام هنر خود را در خلق ارزشمندترین آثار به کار گیرند، تا آنجا که پسوند نام برخی از این هنرمندان برجسته، با تأثیر از پادشاهی این دوره  «عباسی» لقب گرفت.

اما علت نام گذاری گل نیلوفر که عموما با نام «شاه عباسی» خوانده می شود این است که هنرمندان نگارگر آن دوره نیز به پاس لطف های فراوان شاه عباس «گل نیلوفر» را با طرحی متفاوت از گذشته و با آرایشی زیباتر، به احترام حامی خود «شاه عباس»؛ با نام «گل شاه عباسی» به وی تقدیم کردند و پس از آن این نقش با نام مذکور مشهور گشت تا در سایه‌ی نام نامیرای شاه عباس، همواره جاودان گردد.

از آن پس گل های نیلوفر، عمدتاً همراه با اضافات و تزییناتی تاج مانند، متشکل از گل و برگ‌های متفاوت بر بالای نقش گل، تصویر می‌شدند. باید اضافه کرد که «گل شاه عباسی» در مواردی نادر «شیخ صفی» نیز نامیده شده که شاید دلیل آن احترامی بود که صفویان همواره نسبت به جد خود «شیخ صفی الدین اردبیلی» داشتند.

فهرست منابع:

۱٫باغ ایرانی،حسن نیک بین،با مقدمه تورج ژیله،نشر یساولی،جلد ۵،تهران،۱۳۸۳

۲٫رموز نهفته در هنر نگارگری،مرتضی خلج امیرحسینی،با مقدمه محمود فرشچیان،نشر آبان،تهران،۱۳۸۷

۳٫سیر هنر در تاریخ،امیرحسین ذکرگو،نشر کتاب های درسی ایران،جلد۲،تهران،۱۳۷۹

۴٫نقوش پیشینه دار،آرتور اپهام پوپ،یوریس بالتر و شایس،ترجمه ژیلبرت صدیق پور،چاپ کاوش،تهران،۱۳۸۴

قسمت‌های قبل از پرونده بررسی نمادین نقوش سنتی را اینجا ببینید:

• مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
• گل شاه عباسی و گل سرخی در نمادگرایی طرح ختایی

• مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
• نقوش گیاهی نبات گونه تذهیب | نمادگرایی طرح ختایی

• مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
• نقوش گیاهی نبات گونه تذهیب | نقش ختایی