نمایشگاه آبرنگ‌های ارمنیان ایرانی فرصت کوتاه و مغتنم

درباره‌ی نمایشگاه آبرنگ‌های ارمنیان ایرانی در گالری شیرین

فرصت کوتاه و مغتنم

سایت تندیس به قلم حافظ روحانی

این نخستین بار نیست که آثار هنرمندان ارمنی / ایرانی در یک نمایشگاه و در کنار هم گرد آمده‌اند؛ به واقع و به واسطه‌ی فعالیت‌های مستمر در گذشته، بارها شاهد جمع‌آوری و نمایش آثار هنرمندان ارمنی / ایرانی بودیم که تخت عناوین و اشکال مختلف در موزه‌ها یا نگارخانه‌های خصوصی در معرض تماشا گذاشته شدند تا هم مروری باشد بر رابطه‌ی نزدیک این اقلیت قومی / مذهبی با فرهنگ ایران و هم اشاره‌‌ای به تأثیر و نقش آن‌ها در رشد و گسترش هنرهای نوگرا در ایران. موزه‌ی هنرهای معاصر تهران با برگزاری لااقل دو نمایشگاه در دو دوره‌ی متفاوت از این حیص جایگاه قابل توجهی دارد.

نمایشگاه «آبرنگ‌های ارمنیان ایرانی» هم بیش‌تر مناسب یک موزه‌ است تا یک نگارخانه‌ی خصوصی در مرکز شهر، تا از یک‌طرف فرصتی برای نمایش تعداد بیش‌تری از آثار باشد و از طرف دیگر با بسط و گسترش وجه نظری و تاریخی بتواند به دور از معضلات یک نمایشگاه انتفاعی به کار پژوهش‌های تاریخ هنری هم بیاید. نمایشگاه برگزار شده در شیرین فاقد این خصوصیات است که بیش‌تر ناشی از فقدان یا کم‌کاری موزه‌ها در برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی است. با این‌حال فرصت به دست آمده برای نمایش تعدادی از آثارِ آب‌رنگ جمعی از هنرمندان ارمنی فرصتی است مغتنم که به‌تر است از دست نرود، هر چند که شاید بی‌توجهی به نکات تاریخی به بروز معضلاتی منجر شود که مهم‌ترین‌های‌شان نبود یک کاتالوگ یا توضیحی درباره‌ی این هنرمندان و آثارشان باشد. ایرادی که نه بر عهده‌ی شیرین که بیش‌تر بر گرده‌ی نهادهای تحقیقاتی، موزه‌ها و دانشگاه‌ها ست تا یک نگارخانه.

در پوستر نمایشگاه از پنج هنرمند نام برده شده است؛ با این‌حال تعداد اندکی اثر از دو هنرمند دیگر هم در نمایشگاه به نمایش درآمده، بی‌آن‌که نام‌شان بر روی پوستر آمده باشد، دو هنرمندی که به نسبت پنج نقاش دیگر از شهرت کم‌تری برخوردارند. از یسایی شاهیجانیان (که در نمایشگاه یسایی شاجانیان ثبت و ضبط شده) نیز تنها تعداد معدودی اثر به نمایش درآمده است. با این‌حال شهرت او باعث شده تا نام‌اش از روی پوستر جا نیافتد! بر این اساس بخش عمده‌ی آثار نمایشگاه به سه هنرمند به‌نام و مشهور مربوط می‌شود؛ یرواند ناهاپتیان (در پوستر یرواند نهاپتیان ثبت شده)، میکاییل (میشا) شهبازیان و سمبات دِر-کیورغیان (در پوستر سومبات درکیورقیان) مربوط می‌شود و یک دیوار که به آثار آواک هایراپتیان اختصاص پیدا کرده. همه‌ی این اسامی از جمله مشهورترین هنرمندان ارمنی / ایرانی محسوب می‌شوند که در بنا نهادن سنت نقاشی آبرنگ در ایران نقش داشته‌اند. با این‌حال چند توضیح لازم است: سنت نقاشی آبرنگ ارامنه‌ به‌طور مشخص ریشه در شهر اصفهان دارد. به واقع در حد فاصل سال‌های ۱۳۱۲ – ۱۳۰۷ سرکیس خاچاطوریان، هنرمند برجسته‌ی ارمنی به دعوت آرتور پوپ، محقق و ایران‌شناس به اصفهان آمد تا بر روی ترمیم ابنیه‌ی تاریخی این شهر کار کند. او جمعی از جوانان مستعد ارمنی را آموزش داد که سومبات درکیورقیان و یرواند ناهاپتیان از مشهورترین شاگردان‌اش به حساب می‌آیند. اشاره شده که آواک هایراپتیان شاگرد یرواند ناهاپتیان بوده است و زیر نظر او و به شیوه‌ی سرکیس خاچاطوریان آموزش دیده. در بین هنرمندان حاضر در نمایشگاه اما میکاییل (میشا) شهبازیان متولد اردبیل و شاگرد کمال‌الملک است و از این منظر کاملاً محصول یک سنت آموزشی دیگر. پس در حالت عادی قرار دادن نام شهبازیان در کنار دیگر نقاشان باعث سوءتفاهم در شناسایی جریان نقاشی آب‌رنگ اصفهان می‌شود. پس تشابهات احتمالی بین آثار شهبازیان با دیگر نقاشان حاضر (به‌خصوص در منظره‌ها) بیش از آن‌که مربوط به سنت بصری مشترک یا علایق یکسان باشد به مقتضیات ژانر آب‌رنگ و مخصوصاً سنت منظره‌سازی مربوط می‌شود و نه به ارمنی بودن نقاشان. چنان‌چه زنده‌یاد علی‌اکبر صنعتی نیز که از شاگردان کمال‌الملک است به نقاشی آب‌رنگ علاقه‌مند بود، هر چند که شیوه و تکینک مورد علاقه‌ی او تا حد زیادی از سنت منظره‌سازی آب‌رنگ عدول می‌کرد ولی نشان از آموزش تکنیک آب‌رنگ در نزد کمال‌الملک دارد.

نقاشی آب‌رنگ در دهه‌ی ۱۳۵۰ و به مدت کوتاهی دارای یک نگارخانه‌ هم شد؛ نگارخانه‌ی «فصل‌ها و یادها» که به سال ۱۳۵۶ تأسیس شد و عمرش به تنها یک سال کشید نگارخانه‌ای تخصصی برای نمایش آثار آب‌رنگ بود و اتفاقاً آثاری از چند هنرمند حاضر در این نمایشگاه را هم به تماشا گذاشته بود. ولی با این‌حال نقاشی آب‌رنگ کم‌تر این مجال یا فرصت را پیدا کرد تا به عنوان یک جریان پیش‌رو در هنر نقش‌آفرینی کند و در طول سده‌ی گذشته بیش‌تر زیر سایه‌ی تکنیک رنگ‌روغن قرار گرفت. همه‌ی این‌ها فقط به ما تأکید می‌کند که نمایشگاه «آب‌رنگ‌های ارمنیان ایرانی» چقدر فرصت مغتنمی است.

نقد نمایشگاه‌های دیگر به قلم حافظ روحانی را اینجا بخوانید: