گزارشی از امری ناشناخته در هنر!

معرفی و شرحِ کتاب «هنر و هراس» از پُل ویریلیو

سایت تندیس به قلم علی یحیایی

کتاب هنر و هراس با دو ترجمه در بازار حضور دارند یکی را انتشارات مانیا هنر به نام «هنر و ترس» با ترجمه کامران برادران نشر داده است و یکی را انتشارات هزاره سوم با ترجمه فتاح محمدی به نام «هنر و هراس» نشر کرده است. به نظرِ نگارنده، ترجمه فتاح محمدی از کتاب «Art and fear» ترجمه بهتری از کامران برادران درآمده است. اما در کل زبانی که پل ویریلیو(Paul Virilio) این فیلسوفِ فرانسوی با آن بیان دشوار که بسیاری آن را نقد کرده اند به سختی خوب ترجمه می شود. زیرا پر از ترکیباتِ دست ساخته ویریلیو از مفاهیمِ موردِ نظرش هست.
به زعم بسیاری او به معنای واقعی فیلسوفِ پست مدرن است. او را در دسته بندی های فلسفی جزو پساساختارگراها تقسیم بندی می‌کنند. بسیاری ویریلیو را جزو مهمترین فیلسوفان رسانه و ارتباطاتِ در فرانسه می دانند. دانش آموخته سوربن است و در می ۶۸ با دریدا گروه داشتند. همراه مرلوپونتی در سوربن پدیدارشناسی خواند. او فیلسوفی است که منتقدین جدی پیدا کرده است که اندیشه‌های او را گاهی چرندیات خوانده‌اند. و طرفداران جدی دارند که معتقدند پیشگویی‌های ویریلیو درباره سیاست، محیط زیست، شرایط فرهنگی و هنر همه درست از آب درآمده است. او بین رشته‌ای است و حوزه‌های زیادی را در اندیشه‌اش پوشش داده است در عین حال در بعضی از اندیشه‌هایش بسیار رادیکال است. کتاب او از آن جمله کتاب‌هایی است که با روندِ آکادمیک و کلاسه شده همراه نیست و خواندن آن بیشتر هیجان انگیز است تا تعمق برانگیز، او هیچ ارادتی به نحوه ی برخوردِ علت و معلولی برای سخنش ندارد بلکه همچون دیوانه‌ای سرزنده شما را در استخرِ اندیشه‌اش پرتاب می‌کند و تا به معنای واقعی هم آب تنی کنید هم بترسید. او چنان کلمات و مفاهیم را بهم می‌بافد که گاهی فراموش می‌کنید از کجا شروع کرده بودیم و الان کجا هستیم. او در اندیشه ورزی خلاق و جسور است و هیچ احترامی برای رعایت حدودِ اندیشه‌های پیش از خودش قائل نیست. تا جایی که با فیزیکدان‌ها هم درگیر شده است.
شما باید ایده‌های او را با هیچ جبه‌گیری بخوانید و آماده باشید که از یک ورِ دیگر با او مواجه بشوید. او تخصص ویژه‌ای دارد در دیدن آنچه دیده نمی‌شود. او مفهوم زیباشناسی ناپدیدی را در مقابل زیباشناسی پدیدار طرح کرد. یکی از اندیشه‌های جذاب او این است هر امری که تکنولوژی درش هست، اختراعِ یک حادثه است. حادثه اتوموبیل، تصادف است. حادثه کشتی، غرق شدن است. حادثه هواپیما، سقوط است. او می پرسد هنری که با تکنولوژی آمیخته شده است، حادثه‌اش چیست؟ او در کتاب هنر و هراس سعی می کند آن را توضیح دهد.
شرح و معرفی این کتاب با توجه به ترجمه کامران برادران با نام «هنر و ترس» انجام می‌گیرد. کتاب تشکیل شده از دو مقاله «هنری قسی» و «سکوت در دادگاه» از ویریلیو و یک مقدمه از جان آرمیتج، خواندن مقدمه را پیشنهاد می‌کنم بعد از خواندن دو مقاله انجام بدهید تا آنچه آرمیتج می‌گوید روشنتر بشود. ایده اصلی کتاب «هنر و هراس» در قسمتی از مصاحبه فیلسوف فرانسوی ژاکلین لیشتن‌اشتین (Jacqueline Lichtenstenstein) می‌گوید:“زمانی که به دیدن موزه‌ی قربانیانِ آشویتس رفتم، جلوی قفسه‌ها ایستادم. آن چه دیدم تصاویری بود از هنر مدرن و آن را بسیار ترسناک یافتم. با نگاه به نمایشگاهِ چمدان‌ها، اعضای مصنوعیِ بدن، و اسباب بازی کودکان احساس ترس نکردم، از پای نیفتادم…..در موزه آشویتس، حس کردم در موزه‌ی هنرهای معاصر ایستاده‌ام. در راه بازگشت با قطار، به خود می‌گفتم که آنها (یعنی نازی‌ها) برنده شده‌اند؟ ویریلیو می‌گوید:” دهشت نازی جنگ را باخت، اما آیا دستِ آخر در دوران صلح به پیروزی رسید؟ او معتقد است انسانی کردن خود یعنی کلیت بخشیدن به خود از درون، حال از آشویتس گرفته تا چرنویل، با در هم کوبیدن مواضع اخلاقی و زیبایی شناسانه‌مان، ادراک ‌مان از اطراف، نتوانسته ما را از بیرون انسان زدایی کند؟”
او در کتاب لیستی بلند بالا از هنرمندانی را ارائه می‌دهد که در آثارشان به بدن تعرض کرده‌اند و نمایشی قسی از بدن‌های سلاخی، تشریح، منجمد شده به تصویر کشیده اند. کتاب پَر است از ارجاع به گفته‌هایی از هنرمندان درباره‌ی این قساوتِ پنهان در هنرِ معاصر. کتاب هنر و ترس همچون کتابی جنگی پر است از اسناد و ارجاعات در موردِ آثار و مفاهیمی که همه میل دارند به ادامه تفکرِ توحش آمیزِ نازی. ویریلیو کوبنده به اکسپرسیونیست، کوبیست، دادا و سورئالیست‌ها می‌تازد و معتقد است آنها با چاقویی تیز شروع به سلاخیمان کرده‌اند. ریشارد هولسنبک یکی از پدران دادا در کنفرانسی در سال ۱۹۱۸ می گوید:” ما موافقِ جنگ بودیم. امروزه دادا هنوز هم موافق جنگ است. زندگی باید رنج‌آور باشد. در دنیا به اندازه‌ی کافی قساوت وجود ندارد!” یا شعارِ نخستین مانیفستِ فوتوریست در ۱۹۰۹ این بود «جنگ راه تندرستیِ جهان است»” و سی سال بعد ما با آشویتس روبرو می‌شویم.

به زعم او جهان نفرت اختراعی است مدرن، اختراعِ آلمان که روی بوم نقاشی پاشیده شده. او معتقد است سانحه ای که هنر معاصر در حالِ پدیدار کردن آن است. شکل گیری و حیثیت پیدا کردنِ نمود در هنر به جای امرِ بازنمایی است. او از علاقه روتکو به مثله کردنِ فیگور تا نیهیلیستی ترین شکل از آزادی که خود تخریبی است می‌گوید. او در حوزه اخلاق و زیباشناسی معاصر می‌پرسد در حالِ ترسیمِ رنج بردن است یا همدردی؟ او نقاشی معاصر را متهم می‌کند که تلاش کرده بازنمایی صِرف را شکست دهد تا بتواند حضورِ عینیِ رخداد را پیش بکشد. او نقاشی معاصر را بابتِ ولعش در کالبد شکافیِ بدن‌ها برای دسترسی به حقیقتِ نامرئی اندام موردِ پرسش قرار ‌هد و ابراز تاسف می‌کند برای نمایشگاه «جهان بدن‌ها» در سال ۱۹۹۸ در موزه‌ی تکنولوژی و کار که هنرمند، گونتر فون هاگنز ۲۰۰ جسدِ واقعی پر شده از مایع سیلیکونی (که جلوی تخریب بدن را می‌گیرد) را برای ۸۰۰۰۰۰ بازدید کننده به نمایش گذاشت. و در جواب پرسش‌ها تنها گفت «هدفِ کار من شکستنِ آخرین تابوهای باقی‌مانده است». ویریلیو در کتاب مقایسه‌های عجیب و حیرت‌انگیزی میانِ هنرمندان و آدم‌های شکنجه گر و پزشکانِ روانشناسِ نازی در آشویتس و اردوگاه کارِ اجباری می‌کند.
او در اشاره‌ای که به تئاتر عشرت و اسرارِ هرمان نیچ که در آن با مراسمی خونبار و شنیع حیوانات را قربانی می‌کند و همچنین پرفورمنسی که رودالف شوارتزکوگلر به طور خصوصی بین خودش و دوربین ترتیب داد و به بدنش آسیب می‌رساند و در یکی از آنها در نهایت مُرد، می‌گوید” و پرفورمنس این هنری فرجامین است که برای به انجام رسیدن دیگر به چیزی نیاز ندارد جز مقابله‌ی سرنوشت ساز میان بدنِ شکنجه شده و دوربینی خودکار”.
مقاله دوم، سکوت در دادگاه، ویریلیو تمرکز خود را روی سینما می برد. او ناطق شدن سینما را شروع یک تعرض بنیادین و قوی به حوزه‌ی تصویر می‌داند و در نهایت با حضور صدا ، تصاویرِ صدا دار جهان را از خود پُر می‌کنند و در نهایت هنرِ تجسمی هم به سمت صدا دار شدن میل میکند. نقاشی‌هایی که صدای خودشان را به مخاطب گوشزد می‌کنند. مانند نقاشی «جیغ». “هم مجسمه سازی و هم معماری قادر بودند رویا در سر بپرورانند و دگردیسی‌های بی‌شمارِ بازنمایی‌شان را به دقت شرح دهند….کافگا گفت «سینما چشمتان را یک شکل می‌کند»….هنرِ سخنوری تعظیم کنان جایش را به سینمای «سخنگو» داد و فرهنگِ رسانه قدرتِ خطیب مآبانه‌ی تریبونِ سیاسی را از میدان به در کرد. از حالا به بعد، هر آنچه حرف می‌زند تصویر است، هر تصویری، از تصاویر بیلیبورد گرفته تا تصاویر جعبه‌هایی که در خانه قرار دارند.” و در نهایت او با دیدی تلخ اعتقاد دارد” زنندگیِ هنرِ معاصر ناشی از تلاشش است برای شنیده شدن بدونِ تعلل، یعنی بدونِ توجه الزام آور، بی آن که نیازی به تفکرِ طولانی تماشاچی باشد. به هر حال به نظر می‌آید او هنر معاصر را واکنشی بی احساس و قسی به وضعیتِ مصیبت بارِ فرامدرنیته می‌داند. و در نهایت بیننده‌ی هنر بدل به قربانیِ یک زیبایی شناسیِ قسی شده است که تکیه بر صدا سازیِ همه چیز زده.