شمایل‌شناسی | خلاصه کتاب معنا در هنرهای تجسمی

خلاصه کتاب معنا در هنرهای تجسمی

اروین پانوفسکی ترجمه ندا اخوان اقدم، نشر چشمه، ۱۳۹۵

بخش ششم | شمایل‌نگاری و شمایل‌شناسی (درآمدی بر مطالعۀ هنر رنسانس)

سایت تندیس: تلخیص نیلوفر تقی‌پور

شمایل‌شناسی شمایل نگاری خلاصه کتاب معنا در هنرهای تجسمی

در این بخش پانوفسکی بحث را این‌گونه آغاز می‌کند که پیشوند «لوژی» از LOGOS مشتق شده و با معنای اندیشه و خرد که بر هر امری تفسیری دلالت دارد. پیشوند «گرافی[۱]» از فعل یونانی «نوشتن»[۲] مشتق شده است و بر موضوع توصیفی دلالت دارد؛ همچنین اغلب از نظر آماری صرفاً روش کار را توضیح می‌دهد، پس شمایل‌نگاری(ایکونوگرافی) توصیف و طبقه‌بندی تصاویر است همان‌طور که قوم‌نگاری توصیف و طبقه‌بندی نژادهای بشری است. شمایل‌نگاری کمک بسیار ارزشمندی برای تعیین تاریخ‌ها، اصل،ها و منشأ و گاهی اصالت اثر به ما می‌کند و پایه و اساس لازم برای تفسیر بیشتر فراهم می‌سازد، اما تلاش نمی‌کند این تفسیر را برای خود معنا کند. شواهد را جمع‌آوری و طبقه‌بندی می‌کند. اما خود را مجبور نمی‌کند که پیدایش و اهمیت این شواهد را بررسی کند. این شواهد از این قرارند: تاثیر متقابل میان گونه‌های متفاوت؛ تاثیر عقاید سیاسی و فلسفی یا مربوط به الاهیات؛ اهداف و تمایلات حامیان و هنرمندان هر یک جداگانه؛ ارتباط میان مفاهیم قابل فهم و فرم قابل رویت که در هر مورد خاص مفروض می‌گرفتند. به طور خلاصه شمایل‌نگاری تنها یک بخش از همۀ این عناصر را در نظر می‌گیرد: آن بخشی که در مفهوم واقعی اثر هنری ثبت می‌شود و اگر دریافت این مفهوم روشن شد و قابلیت انتقال را داشته باشد، باید مشخص شود. شمایل‌شناسی یک روش تفسیری است که بیشتر برخاسته از ترکیب است تا اینکه منتج از تحلیل باشد، برای شناخت دقیق موتیف‌ها شرط لازم تحلیل شمایل‌نگارانه صحیح آنان است.

در مورد توصیف پیشاشمایل‌نگارانه که در محدودۀ جهانِ موتیف‌ها باقی می‌ماند به نظر می‌رسد که موضوع کاملاً ساده است چون ابژه‌ها دنیای موتیف‌ها را می‌سازند که براساس تجربۀ عملی قابل تشخیص می‌شوند. تجربۀ عملی ما به عنوان اصلی برای توصیف پیشاشمایل‌نگارانه ضروری و نیز کافی است اما درستی آن را تضمین نمی‌کند.

اگر باور داریم بر پایۀ تجربیات عملی خود می‌توان موتیف‌ها را کامل و مطلق تشخیص دهیم در واقع بنابه شیوه‌ای که در آن ابژه و وقایع توسط فرم‌ها در شرایط تاریخی متفاوت بیان می‌شوند «آن‌چه را که می‌بینیم» درمی‌یابیم. در انجام این کار تجربۀ عملی خود را تابع یک اصل اصلاحی قرار می‌دهیم که آن را می‌توان تاریخ سبک نامید که به نوبۀ خود با تفسیر هر یک از آثار می‌تواند محقق شود یک دور باطل فرض کرد، در واقع آن چرخه حتی اگر باطل نباشد روشمند است.

تحلیل شمایل‌نگارانه به تصاویر داستان‌ها، تمثیل،ها به جای موتیف،ها می،پردازد و البته این نکته را بدیهی می‌داند که با تجربۀ عملی شناخت بیشتری از ابژه ها و وقایع کسب می‌شود. این تحلیل، شناخت نسبت به موضوعات یا مفاهیم خاص منتقل شده از راه منابع ادبی کسب‌شده را راه مطالعه هدفمند یا از سنت شفاهی را بدیهی می‌انگارد. اما هرچند آشنایی با موضوعات و مفاهیم خاصی که از راه منابع ادبی منتقل می‌شوند برای تحلیل شمایل‌انگارانه مطالب ضروری و لازمی هستند اما صحت این تحلیل را تضمین نمی‌کنند.

با به کارگیری بی‌هدف دانسته‌های ادبی‌مان ارائۀ یک تحلیل صحیح شمایل‌نگارانه درست همان‌قدر غیرممکن است که ارایۀ توصیف پیشاشمایل‌نگارانۀ صحیح با به کار بردن بی هدف تجربۀ عملی ما بر فرم‌ها دست نیافتنی است. با پژوهش درباره روشی که با آن در شرایط مختلف تاریخی ابژه ها ووقایع را از راه فرم بیان می‌شوند به عبارت دیگر بررسی در زمینۀ تاریخ سبک می‌توانیم تجربۀ عملی خود را تکمیل و تصحیح کنیم. درست به همان شیوه با پژوهش دربارۀ روشی که با آن تحت شرایط مختلف تاریخی مفاهیم و مضامین خاص با ابژه ها و وقایع خاص بیان می شوند بعنی همان بررسی تاریخِ گونه‌ها، دانسته‌های‌مان در مورد منابع ادبی می توانیم تکمیل و تصحیح کنیم.

در نتیجه تفسیر شمایل‌شناسانه به چیزی بیشتر از آشنایی با مضامین و مفاهیم خاص که از طریق منابع ادبی منتقل می‌شوند، نیاز دارد. هنگامی که مایل به دریافت مطالب اساسی هستیم که دلیل اصلی انتخاب و ارائه موتیف‌ها و خلق و تفسیر تصاویر داستان ها و تمثیل ها را شکل می دهد. و آن چه به آرایش ظاهری و سازوکار تکنیکی به کار گرفته شده معنا می‌دهد، نمی‌توان امیدوار بود که متنی را پیدا کنیم که با آن مطالب اساسی کاملاً مطابقت کند.