زیر سیطره‌ی بزرگان

نقدی بر نمایشگاه محسن الهیان در گالری علیها

آوام مگ: به قلم حافظ روحانی

نتیجه‌ی یک گشت‌و‌گذار کوتاه در موتور جستجوگر گوگل، نشان می‌دهد که محسن الهیان عمدتاً آثارش را با اصطلاحاتی نظیر کالیگرافی نو (نمایشگاه دی ماه 95 در احسان) یا نقاشی‌خط (نمایشگاه آبان 95 در علیها) معرفی می‌کند، یعنی از این طریق او به سبقه‌اش به عنوان یک خوش‌نویس تأکید کرده و ریشه‌‌ی آثارش را به این شاخه‌ی هنری پیوند می‌زند. به این ترتیب با این‌که در نگاه اول به نظر می‌رسد با یک نقاش انتزاعی مواجه‌ایم، تأکید بر خوش‌نویسی وجه و نگاهی دیگر را به آثارش می‌دهد. جدا از موضوع کیفیت یا ارزش‌گذاری آثار، این پیوند نشان می‌دهد که تفکیک نقاشی‌خط از نقاشی انتزاعی تا چه اندازه می‌توان دشوار باشد. به‌خصوص که بسیار از هنرمندان نقاشی‌خط علناً عمده‌ی اصول ناظر بر نوشتار را کنار گذاشته و هنگام مواجهه با نقاشی‌خط بر کیفیت‌های انتزاعی و بصری خط فارسی تأکید می‌کنند تا آن‌جا که نقاشی‌خط به نوعی ذیل نقاشی انتزاعی قرار بگیرد. به این ترتیب به نظر می‌رسد که در مطالعه‌ی انواع رویکردها در نقاشی‌خط شاید بیش از آن‌که به کیفیت‌های ناظر بر خوش‌نویسی محتاج باشیم به اصول و مبانی نقاشی انتزاعی نیازمند باشیم. این نکته کار ما در مواجهه با انواع رویکردها به نقاشی‌خط را حتی دشوارتر می‌کند.

اما علاوه بر سختی بررسی و مطالعه‌ی آن‌چه نقاشی‌خط خوانده می‌شود، مکالمه و رفت‌و‌برگشت مابین نقاشی‌خط و نقاشی انتزاعی بر امکانات و دامنه‌ی هر دو شکل هنری می‌افزاید. به واقع به مدد این ترکیب‌ها، هنرمند می‌تواند از قابلیت‌های جدیدی که شکل تازه‌ی هنری در اختیارش می‌گذارد، بهره‌مند شود. امکانی که محدودیت‌های لاجرم نوع یا ژانر از هنرمند می‌گیرد. در آثار محسن الهیان در علیها (دومین نمایشگاه این هنرمند در علیها) این رفت‌و‌آمد و مکالمه بین دو جریان مختلف هنری را می‌توان دید؛ جایی که هنرمند می‌کوشد از امکانات دوگانه‌ای بهره بگیرد که یکی از خط نوشتاری با همه‌ی امکانات و محدودیت‌های‌اش نشأت می‌گیرد و دومی از نقاشی انتزاعی. در حالی که به نظر می‌رسد الهیان این‌بار بیش از آثار گذشته‌اش در تلاش بوده تا به سراغ امکانات و قابلیت‌های خط نوشتاری برود.

به نظر می‌رسد که رویکرد جدید بیش‌تر از آن‌رو ست که الهیان در پی کشف قابلیت‌های بیانی هنر است تا کیفیت‌های زیبایی‌شناختی یا بصری آن. پس در حالی که دو نمایشگاه انفرادی پیشین هنرمند فاقد عنوان بوده‌اند، نمایشگاه کنونی در علیها با عنوان «او» خوانده می‌شود؛ نشان‌گر تلاش هنرمند برای گسترش دادن امکانات بیانی هنر و دستیابی به قابلیت‌های مفهومی آثار. همین رویکرد است که لاجرم پای خط نوشتاری را به میان می‌آورد و هنرمند را تشویق می‌کند تا به سراغ قابلیت‌های خوش‌نویسی و امکانات خط برود. اشاره‌ی مستمر و دائمی هنرمند به عبارت «او» که عنوان نمایشگاه هم هست، به ما نشان می‌دهد که رویکرد هنرمند به امکانات خوش‌نویسی به واسطه‌ی کوشش برای برقراری یک رابطه‌ی معنایی است؛ رابطه‌ی معنایی که البته مشخصاً تبیین نمی‌شود، ولی به واسطه‌ی همین گنگی‌ به بینندگان مختلف امکان می‌دهد تا واژه‌ی «او» را بر اساس نگاهی شخصی معنی کنند. بر مبنای این نگاه پس کل آثار هنرمند به نوعی یک مکالمه است. کوشش محسن الهیان برای به‌کارگیری اشکال گوناگون خط این امکان را به بیننده می‌دهد تا معنای واژه‌ی او را به معانی گوناگون بسط دهد.

با این‌حال آیا نمایشگاه محسن الهیان را می‌توان موفق نامید؟ شاید برای پاسخ به این سؤال بهتر باشد به این موضوع توجه کنیم که آیا رویکرد هنرمند لزوماً بهترین انتخاب ممکن بوده؟ به عنوان مثال آیا حذف پس‌زمینه‌ها تأکیدی بیش از حد بر مفهوم نیست؟ به واقع هنرمند با حذف پس‌زمینه‌ علناً و به دست خود امکانات بصری و بیانی متعدد کار را از خود گرفته که در نتیجه مضمون یا مفهوم به شکل آشکار در آثار ظاهر می‌شود. این حقیقت باعث می‌شود که اثر بسیاری از قابلیت‌ها و امکانات بیانی ممکن را حذف کرده و صرفاً به یک رویکرد بسنده کند. از سوی دیگر هر چند شکل خط و گردش‌های قلم بر روی پس‌زمینه قابلیت بصری بالایی دارد، اما رد پای این نگاه را می‌توان در آثار خوش‌نویسی چون سیدمحمد احصایی دید. به نظر نمی‌رسد که الهیان در این نمایشگاه تلاش کرده باشد تا از زیر سیطره‌ی این تأثیرات بیرون آمده باشد. در نتیجه به نظر می‌رسد که مجموعه‌ی کنونی محسن الهیان بیش از پیش آزمودن راه‌هایی باشد که هنرمندان به‌نام‌تر نقاشی‌خط پیش‌تر طی کرده‌اند. پس شاید باید به انتظار آثار بعدی الهیان باشیم، زمانی که او راهش را پیدا کند.