خیال‌انگیز یا بیان‌گر، در نمایش استعداد شاهین دانشفر و آرش قاضی

یادداشتی بر نمایشگاه «استعداد» در گالری «ای.جی»

مجله هنرهای تجسمی آوام: به قلم مریم روشن‌فکر

از نظر من آن‌چه عکاسی به ارمغان آورده است، امکان پیشرفته‌ای در حیطه‌ی دیداری است که فاصله‌ی تصویر و تصور را کوتاه می‌کند. فاصله‌ای که در رسانه‌های دیگر تصویری، مانند: نقاشی و سینما دورتر و صعب‌العبورتر است؛ این درحالی است که عکاسی می‌تواند در جایگاه راوی یا سندساز نیز قرار گیرد؛ یا حتی در حد یک کارماده برای اثری بزرگ‌تر که موضوع آن به عکس ارتباطی ندارد و به لحظه یا آنِ محصور در آن، وقعی نمی‌نهد یا آن را به‌تنهایی کافی نمی‌داند. در مورد اول، تمام تاریخ عکاسیِ مستندنگار شاهدی بر این مدعاست و در نوع دیگر حضور عکس در هنرهای مفهومی و ترکیب آن با نقاشی، چیدمان، ویدئو و… مد نظر است؛ اما گونه‌ی سوم که قرار است پیرامون آن صحبت کنیم، امری در میانه است که نه به واقعیت رویداده در پس لنز دوربین تکیه می‌کند و نه به‌تمامی آن را به امری دیگر وامی‌گذارد؛ بلکه آن را به کار می‌گیرد تا در میان عمق تصورات درونی عکاس شنا کند و بخشی از آن را به عینیت درآورد.

این عکاسی به عوامل بسیاری تکیه دارد؛ در واقع عوامل بسیار دیگری را به کار می‌گیرد تا بتواند زیبا یا واقعی نباشد؛ اما خیال‌انگیز و بیان‌گر باشد؛ در این مسیر، نوشتار کمک مؤثری محسوب می‌شود که می‌تواند گوشه‌های بی‌معنی و تصاویر اغراق‌آمیز بسیار روشن یا بسیار تیره، نورهای ناهمگون و توجیه‌ناپذیر از جانب صنعت عکاسی را تبیین کند.

در نمایشگاه دونفره‌ی «شاهین دانش‌فر» و «آرش میرزائی قاضی» که در گالری «ای . جی» برگزار شده است، دوگونه نگاه مختلف از به‌تصویرکشیدن خیال یا ذهنیت شخصی هردو هنرمند به تماشا درآمده است. بخش اول، آثار شاهین دانش‌فر با عنوان «روز برای شب» و بخش دوم، آثار آرش قاضی با عنوان «بازگشت» است. مجموعه‌ی اول به‌صورت یک کتابچه با همراهی اشعار، ارائه شده و مجموعه‌ی دوم شامل عکس‌هایی قاب‌شده هستند.

آرش قاضی، در مجموعه‌ی «بازگشت»، بازگشت مکرر خود به یک مکان (کاشان) را با نمایش جزئیاتی در گوشه و کنار، که به زعم او در هر رفت و آمدی تغییر می‌کنند به تصویر کشیده‌ است؛ تصاویری ساده، در همراهی یا عدم همراهی با ترکیب‌بندی‌ای‌ خاص که نشانی از سه اصل طلایی «زمان، مکان و حرفی برای گفتن» ندارند؛ او به‌تمامی عکاسی را به رابطه‌ی عاطفی میان خود و تصویر وامی‌گذارد و بیشتر از آن را از تصویر انتظار ندارد.

قاضی، متولد سال 1364 و دانش‌آموخته‌ی رشته‌ی معماری است. او فعالیت‌های مختلفی در زمینه‌ی عکاسی داشته و در خوانش من، او عکاسی را برای روایت نفس خود به کار می‌گیرد و همان‌طور که خود نیز در گزاره‌ی نمایشگاه آورده است، دارای وجهی روان‌شناختی است؛ اما چرا این عکس‌ها باید برای مخاطبی که قاضی را شخصاً نمی‌شناسد جالب باشد؟ آیا نمایش این وجوه شخصی و روان‌شناختی، برای او ایجابی است؟ پاسخ این سؤال را می‌توان در نقش نوشتار یافت؛ هنرمند بر این مجموعه، نوشتاری افزوده که به مخاطب توضیح می‌دهد، چرا این عکس‌ها گرفته شده‌اند و دغدغه‌ای که او را به خود مشغول داشته، یعنی عبور زمان و اثرات آن، به چه معناست. ایجاب نمایشِ این تصاویر در اشتراکی دغدغه‌مند، جهان‌شمول و ذاتی است؛ دغدغه‌ی زمان که برای انسان، باستانی (آرکائیک) و غیرقابل اجتناب است، خواه این مجموعه‌تصاویر را موفق یا شکست‌خورده تلقی کنیم. این تصاویر، تصور قاضی از عبور زمان است و ما را به مقوله‌ای عمومی متصل می‌سازد.

دانش‌فر اما رویکردی متفاوت را برمی‌گزیند؛ آثار او که در قالب یک کتابچه عرضه شده، شامل تصاویری رنگی است که با دوربین آنالوگ عکاسی شده و از فیلم تاریخ‌مصرف‌گذشته در آن بهره برده ‌است؛ هم‌چنین در کنار هر عکس ترجمه‌ای از یک شعر قرار دارد که توسط ابزار ترجمه‌ی آنلاینِ گوگل از شکل افتاده و به گزاره‌هایی بی‎معنی تبدیل شده ‌است. او این رفتار را که به‌عمد صورت گرفته در جهت تقویت عنصر اتفاق در این مجموعه‌ تلقی کرده و در گزاره‌ی نمایشگاه از آن نام برده است. استفاده از اتفاق در عکاسی امری بنیادین است که از اختراع آن تا امروز در میان عکاسان رواج داشته و دانش‌فر آن را با بازی کلامی همراه نموده است. تصورات دانش‎فر، که در عکس‌ها تجلی یافته، فضای شاعرانه‌ای را همراه دارد و تمام این بازی با اتفاق، از بیرون به درون حرکت نمی‌کند و رابطه‌ی عکاس و عکس‌ها در ترجمانِ خیالِ شاعرانه‌ی درونِ او، باقی می‌ماند؛ بدون این‎که نگاهی عمیق‌تر به تجربه بیاندازد، بدون آن‌که نظریات، تجربیات یا در کلام ساده‌تر «خود» عکاس را روایت کند؛ این‌که او چگونه فکر می‌کند یا حتی به چه فکر می‌کند. نمی‌توان گفت او به اتفاق فکر می‌کند، بلکه یک اتفاق «جالبِ» روی داده است که بر سر راه عکاسی او قرار گرفته است؛ حتی مشکل می‌توان گفت این عکس‎ها رویکرد او را شکل داده‌اند یا او آن‌ها را خلق کرده است.

دانش‌فر تجربه‌ی زیادی در حوزه‌ی فیلم‌سازی و سینما دارد و در نگاه من، او از عکس به‌عنوان ابزار ساده و بازتابنده‌ی رؤیاها بهره برده و به لایه‌های عمیق‌تر عکس وارد نشده ‌است و این عکاسی او را به بازیگری صنعت‌گرانه با ابزار محدود می‌کند؛ چه این ابزار عکس باشد و چه شعر.

در انتها، این نمایشگاه دونفره از جهت انتخاب ستودنی است، زیرا از گونه‌ای از عکاسی پشتیبانی می‌کند که مهجور واقع شده است؛ هم‌چنین این دو هنرمند، جدای از تفاوت در دسترسی از سطح به عمق، دارای سابقه‌ای در عکاسی، شأن به‌نمایش‌درآمدن، دیده‌شدن و به‌ چالش‌کشیدن هستند که ذهن مخاطب را مجذوب ساخته و به چالش وامی‌دارد.