چرا زیرسازی اثر هنری اینقدر مهم است
خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت دوم
ابعاد و انواع بوم های رایج
انتشارات کمال هنر | نویسنده: دکتر محمدمهدی هراتی- مهدی عتیقی مقدم
مجله هنرهای تجسمی آوام تلخیص: مجتبی رستمی
در بررسی‌های به‌عمل‌آمده هنرمندان در زیرسازی اثر هنری یا همان آسترکاری خود دارای حساسیت بالای بوده‌اند و چه‌بسا که براثر عدم توجه به زیرسازی در اندک مدتی زمینه کار دچار آسیب‌دیدگی شده و تمام زحمات هنرمند را از بین می‌برد. بدیهی است انتخاب مواد و مصالح مرغوب و مطمئن حکایت از دانش و تجربه و دقت عمل هنرمند است زیرا ماندگاری یک اثر هنری و دوام و ارزش‌های دیگری که متعاقباً در یک آفرینش هنری به وجود می‌آید همه بستگی کامل به انتخاب و کاربرد مواد سالم و خوب دارد.
از کاغذ آهاری یا آهارزده به‌عنوان ساده‌ترین بوم کاغذی می‌توان نام برد.
آماده‌سازی آستر غالباً با استفاده از سریش و چسب نشاسته صورت می‌گرفته و البته در مواردی هم از سفیده تخم‌مرغ برای این کار بهره می‌بردند که این نوع باگذشت زمان بیشتر (حدود یک قرن) منجر به شکستگی کاغذ و خردشدن سیاهی اقلام و خوشنویسی می‌گردد.
سابقه به‌کارگیری کاغذ آهارمهره در کتابت و نگارگری کتب در هنر سنتی ایران به بیش از هزار سال می‌رسد که تا امروز بیش از سه هزار نسخه خطی در موزه‌ها و کتابخانه‌های دنیا شناسایی شده که میانگین متوسط کاربرد کاغذ آهارمهره در آن‌ها حدود 200 صفحه است و همه آن‌ها به لحاظ ارزش‌های خاص هنری و فنون بکار رفته در شمار نفایس هنری تمدن بشری منظور گردیده است.
در گذشته هر کتاب خطی به‌طور متوسط شامل یک‌صد ورق آهارزده کاغذ دو رویه است که بر صفحه آن، خود بومی مستقل برای مصورسازی و نگارگری یا تذهیب یا کتابت‌های هنرمندان است.
در زمان‌های گذشته در کتاب‌آرایی سنتی ایران قطع جلد کتاب که بخش ویژه و پرکار کتاب‌های خطی محسوب می‌شد و بسته به نوع کتاب به‌خودی‌خود از ارزش هنری برخوردار بود، تابع قطع کتاب بود و قطع کتاب هم تابع برش کاغذ در جهت جلوگیری از اسراف و هدر رفتن کاغذ، زیرا ارزش کاغذ کمتر از طلا نبوده است.
دراین‌بین یکسری قطع در کتابت استفاده می‌شد که مرسوم و معروف‌تر از بقیه قطع‌ها بودند که عبارت‌اند از:
قطع سلطانی 30 * 40 سانتی‌متر – قطع وزیری 24 * 16 و 30 * 20 سانتی‌متر – قطع بغلی 7 * 5 و 6 * 4 سانتی‌متر
قطع رحلی این قطع مخصوص نگارش قرآن بوده که در سه سایز بزرگ 35 * 60 سانتی‌متر و متوسط 35 *ر 25 سانتی‌متر و کوچک 24 * 17 سانتی‌متر- قطع بیاضی که اصل تفاوت آن ازنظر شیرازه‌بندی و ته‌بندی است همانند آلبوم‌های امروزی بوده و تمام قطعات بالا را شامل می‌شود.
انواع بوم کاغذی
بوم ساده کاغذی که با استفاده از تکنیک های آن زمان به‌ویژه بوم‌های گیاهی مانند پاپیروس کاغذ ساخته می‌شد و بعد از آهار و زیرسازی از آن استفاده می‌شد.
بوم کاغذ الوان که این نوع بوم کاغذی تفاوت چندانی با بوم‌های ساده نداشت و اصل تفاوت تنها در نوع رنگ زمینه بوم بود که با استفاده از روش‌های سنتی رنگ‌آمیزی شده بودند.
بوم ابروباد
این کاغذ بر اساس تغییر غلظت سریع رنگ و یک ماده رابط به‌وسیله یک هنرمند یرانی بنام میرمحمد طاهر از نقاشان ایرانی مقیم هند در سده نهم هجری اختراع شد و نقش رنگ در آن‌که از حرکت ابرها در اثر وزش باد تداعی می‌شد و ساده‌ترین روش ساخت آن با آهار نشاسته هست.
کاغذ ابروباد انواع مختلفی دارد که: ابری شانه‌ای – ابری افشان بوم ابری و ابری روغنی ابوطالبی از انواع مهم آن است.
مرقع: مرقع‌سازی جلوه‌گاهی از انواع هنرهای مختلف همچون خوشنویسی، تذهیب، نگارگری، قطعه‌سازی و سایر فنون کتاب‌آرایی است.
ممکن است قطعاتی از خوشنویسی یک هنرمند در کنار یک قطعه از تذهیب یا نگارگری چند هنرمند مختلف همزمان یا غیر همزمان قرار گیرد و مرقع آرایان باحوصله و دقت اجزایی از آثار هنری مندرس یا بقایایی از کتاب خطی را درکنارهم قرار داده و با استفاده از فنون جدول و تذهیب و دندان‌موشی و وصالی تبدیل به اثری تازه نمایند.
قطاعی: روشی دیگر از کتاب‌آرایی که بر اساس برش خطوط و نقوش و استفاده از انواع کاغذهایی که به شیوه سنتی رنگ‌آمیزی می‌شوند.
بوم روغنی ازجمله بوم‌هایی که توسط مولانا آقامیرک اصفهانی از هنرمندان عهد صفوی است که با ابداع بوم روغنی از کاغذ و مقوا و رنگ مشکی، شیوه تازه‌ای به وجود آورد که در جلدسازی و قلمدان سازی نیز تحولات جدیدی را به دنبال داشت.
قسمت قبلی را اینجا بخوانید:
خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت اول
