خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانهها در ایران، قسمت اول
نویسنده: هادی بابایی فلاح | انتشارات امیرکبیر
مجله هنرهای تجسمی آوام: تلخیص نویسنده مخاطب مرضیه حیدرپور
فصل اول
تعاریف مربوط به نگارخانهها
واژه‌ی «نگارخانه»، شامل معانی مشخصی چون نقاش‌خانه، بت‌خانه، کارگاه نقاشی و نمایشگاه نقاشی است .نگارخانهها (گالری‌ها) مراکز نمایش آثار هنری، به‌خصوص آثار هنرهای تجسمی هستند؛ آثاری که فاصله‌ی زمانی زیادی از خلق آن‌ها نگذشته و هنوز تبدیل به اشیاء هنریِ تاریخی و مشمول قرارگیری در موزه‌ها نشده‌اند.
این مراکز سابقه‌ای دیرپا در فرهنگ غرب دارند؛ ایران معاصر نیز از سال‌های دهه‌ی ۱۳۲۰ خورشیدی، صاحب نگارخانه شد؛ نگارخانه‌هایی که بیش از تلاش برای فروش آثار، قصد معرفی جریان‌های هنری و هویت‌بخشی به آن‌ها را داشته‌اند.
«گالری» یا «گالاری»، لغتی فرانسوی است؛ و عموماً به سالن‌های بزرگ و سرپوشیده اتلاق می‌شود؛ این مکان را محل اجماع عمومی یا جایی که در آن نیمکت‌هایی برای تماشاچیان گذاشته شده یا هم‌چنین کلکسیون تابلوهای نقاشی و اشیاء ظریف می‌گویند.
در نگاه مدیریتی آن‌چه باعث تمایز نگارخانهها از هم است، نوع مالکیت آن‌هاست؛ نگارخانهها می‌توانند دولتی، نیمه‌دولتی یا خصوصی باشند.
آثار نقاشی، تصویر‌سازی، عکاسی و مجسمه‌سازی بیشترین حجم نمایش‌های نگارخانه‌ای را به خود اختصاص می‌دهند .نگارخانهها عمد‌تاً به نمایش آثار یک هنرمند پرداخته و در بعضی موارد، نمایش گروهی آثار چند هنرمند یا بازخوانی آثار متعلق به یک جریان هنری را در دستور کار قرار می‌دهند.
آثار هنری مورد نمایش در نگارخانهها
از ابتدای شروع فعالیت نگارخانهها در ایران، نقاشی، محبوب‌ترین هنر نزد نگار‌خانه‌داران بوده است؛ به‌مرور هنرهایی مثل عکاسی، کاریکاتور، شاخه‌های مختلف گرافیک و هنرهایی مثل نگارگری و برخی از شاخه‌های هنرهای سنتی وارد عرصه‌ی نمایش در نگارخانهها شدند، ولی هیچ‌گاه میزان اهمیت و بازخورد آن‌ها به پای نقاشی‌های سبک مدرن نرسید.
اولین نمایشگاه نقاشی مدرن در ایران، توسط انجمن‌های فرهنگی مشترک با کشورهایی مثل روسیه و فرانسه برگزار شد؛ اما در نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۱۳۲۰ خورشیدی، نگارخانه‌های ایرانی، یعنی آپادانا و انجمن‌های فرهنگی، مثل خروس‌جنگی و انجمن هنری جوانان، اقدام به برگزاری نمایشگاهی از آثار هنرمندان نوگرای ایران کردند.
گویا فعالیت‌های ژازه تباتبایی، نیمه‌ی اول دهه‌ی سی خورشیدی، نخستین فعالیت نمایشگاهی در حوزه‌ی مجسمه‌سازی بوده است؛ ولی فعالیت نمایشگاهی پر سروصدا در حوزه‌ی مجسمه‌سازی، نه متعلق به ژازه تباتبایی، بلکه مربوط به پرویز تناولی بود؛ که در دی‌ماه ۱۳۳۶، در تالار «فرهنگ» برگزار کرد، شامل حکاکی، مجسمه‌های سفالی و مجسمه‌های هندسی ساخته‌شده از آهن‌های قراضه را در برمی‌گرفت؛ تناولی با ایجاد ارتباط میان آثارش و شخصیت ادبی فرهاد، خود را با این شخصیت مهم حجار در تاریخ فرهنگ ادبیات ایران مرتبط کرده بود.
درباره‌ی نمایشگاه‌های گرافیک ایران نیز، از گفته‌های محمود جوادی‌پور پیداست که اولین نمایشگاه یا یکی از اولین نمایشگاه‌های این حوزه را او در سال ۱۳۳۹ خورشیدی، در تالار «رضاعباسی» (واقع در میدان بهارستان) برگزار کرده است.
تفاوت نگارخانه و موزه‌ها
تعریف موزه
شاید نام‌شناسی موزه نیز برایتان جالب باشد؛ ریشه‌ی این کلمه یونانی است؛ که نام تپه‌ای تاریخی در آتن است که «Mousein» در آن عبادتگاهی برای موزها[۱] که نه الهه‌ی هنر و صنعت بوده‌اند، ساخته شده بود.
در زبان انگلیسی به شکل «موزیم» و در فرانسوی «موزه» تلفظ می‌شود که در کشور ایران، تلفظ فرانسوی آن رایج است.
«موزه، موزیم یا آثارخانه، به مکان خاصی که در آن مجموعه‌ای از آثار باستانی و صنعتی و اشیاء باارزش را به معرض نمایش می‌گذارند، گفته می‌شود.»
شورای بین‌المللی موزه، که زیر نظر یونسکو فعالیت می‌کند، در بند سه و چهار خود، موزه را این‌گونه تعریف کرده است:
«موزه مؤسسه‌ای است دائمی و بدون هدف مادی، که درهای آن به روی همگان باز است؛ و در خدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می‌کند. هدف موزه‌ها، تحقیق در آثار و شواهد به‌جای‌مانده‌ی انسان و محیط زیست او، گردآوری آثار، حفظ و بهره‌وری معنوی و ایجاد ارتباط بین این آثار، به‌ویژه به نمایش‌گذاردن آن‌ها، به منظور بررسی و بهره‌ی معنوی است.»
نخستین موزه‌ها با مجموعه‌های خصوصی افراد توانمند، خانواده‌ها و مؤسسات هنری تأسیس شد؛ که شامل اشیاء طبیعی و نایاب می‌شد.
گونه‌های زیادی از موزه وجود دارد؛ از مجموعه‌های بزرگ در شهرهای بزرگ که انواع مجموعه‌ها را پوشش می‌دهد، تا موزه‌های کوچک که یک یا چند دسته‌ی خاص را شامل می‌شود؛ این دسته‌ها شامل هنرهای زیبا، هنر کاربردی، صنایع دستی، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، قوم‌شناسی، تاریخ، تاریخ فرهنگی، تاریخ نظامی، علم، فناوری، موزه‌ی کودکان، نقشه، تاریخ طبیعی، سکه‌شناسی، گیاه‌شناسی و تمبرشناسی است.
از معروف‌ترین موزه‌های جهان می‌توان به موزه‌ی «لوور» پاریس، موزه‌ی «آرمیتاژ» سن‌پترزبورگ، «بریتیش موزیوم» در لندن اشاره کرد، در میان مهم‌ترین موزه‌هایی که در تهران وجود دارد، می‌توان موزه‌ی «ایران باستان»، موزه‌ی «ملک»، موزه‌ی «رضا عباسی»، موزه‌ی« آبگینه»، موزه‌ی «فرش»، «تماشاگه تاریخ»، موزه‌ی «هنرهای معاصر» (که به کوشش فرح پهلوی تأسیس شد) و کاخ موزه‌ی «نیاوران» و موزه‌ی ماشین‌های اداری «سفیر» را نام برد.
این تعریف جدید براساس سایت رسمی ایکوم به شرح زیر است:
براساس تصمیم‌‌گیری صدوسی‌‌ونهمین کمیته‌ی اجرایی ایکوم (شورای جهانی موزه‌ها) که در (۲۲-۲۱ ژوئیه‌ی ۲۰۱۹) در پاریس برگزار شد، تعریف جدیدی از موزه ارائه شد:
«موزه‌ها فضاهایی مردم‌سالارانه، فراگیر و چند‌صدایی برای گفت‌وگویی منتقدانه پیرامون گذشته‌ها و آینده‌ها هستند. موزه‌ها ضمن به‌رسمیت‌شناختن و حل‌کردن تضادها و چالش‌های زمان حال، نگهدارنده‌ی اشیاء و نمونه‌های تاریخی ارزشمند به نفع جامعه و حافظ خاطرات متنوع گذشته، برای نسل‌های آینده‌اند و تضمین‌کننده‌ی برابری حقوق و دسترسی به میراث برای همگان هستند.»
موزه‌ها به دنبال انتفاع نیستند؛ و مکان‌هایی مشارکتی و شفافند که با همکاری فعال با جوامع مختلف به جمع‌آوری، حفظ، پژوهش، تفسیر، نمایش و بهبود ادراک دریافتی از جهان هستی، با هدف سهم‌داشتن در کرامت انسانی، عدالت اجتماعی، برابری جهانی و سعادت دنیوی می‌پردازند.»
در سده‌های پیش، آثار مهم و گران‌قیمتی که گاه ارزش هنری یا زیبا‌شناسی نیز داشتتند، توسط افراد ثروتمند، مراکز حکمتی و نهادهای مذهبی نگهداری شده و برای عموم یا خواص قابل مشاهده می‌شدند؛ «واتیکان» یکی از این فضاها و یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی در جهان غرب است، که بیش از پانصد‌سال به نگهداری از آثار تاریخی و ارزشمند مبادرت ورزیده است.
پس از جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹تا ۱۹۴۵) تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در اروپای غربی، چهره‌ی موزه‌ها را تا حد زیادی دچار تحول کرد؛ به این ترتیب که با توجه به نقش آموزشی موزها، خدمات آموزشی بیشتری برای اشاعه‌ی فرهنگ طراحی شده است.
در سال ۱۷۵۳ میلادی، موزه‌ی «بریتانیا» تأسیس شد. پس از آن موزه‌های «آرمیتاژ» در سن پترزبوک، مجموعه‌ی سلطنتی «باواریا» در مونیخ و مجموعه‌ی «مدیچی» در فلورانس افتتاح شدند؛ و هم‌چنین افتتاح موزه‌ی «لوور» در فرانسه.
با این تعاریف از موزه، عمده‌ی تفاوت آن‌ها و نگارخانهها (گالری‌ها) در سه بخش قابل تفسیر است:
- مربوط به قدمت آثاری است که به نمایش می‌گذارند؛ به طور عمده، موزه‌ها آثار خاص و شاخص قدیمی که مدت‌زمان قابل‌تأملی از عمرشان گذشته باشد را به نمایش می‌گذارند؛ با وجود این‌که نگارخانهها نیز گاهی آثار متعلق به دهه‌ها یا حتی سده‌های قبل را به نمایش می‌گذارند؛ ولی عمده‌ی فعالیت آن‌ها متعلق به نمایش آثار هنرمندان همان دوره است. در فعالیت موزه‌ها تمرکز بر روی ابعاد تاریخی آثار و در فعالیت نگارخانهها تمرکز بر روی معرفی هنرمندان معاصر و آخرین آثار خلق‌شده‌ی ایشان است.
- دومین تفاوت، مربوط به دائمی و موقتی‌بودن زمان نمایش آثار است.
- سومین تفاوت موزه‌ها و نگارخانهها مربوط به مسأله‌ی خرید و فروش آثار است.
نهادینه‌شدن موزه در ایران، سال‌ها پس از ۱۲۹۰ هجری قمری، با آغاز کار و تأسیس کاخ موزه‌ی «ناصر‌الدین‌شاه قاجار» در کاخ «گلستان» به نام موزه‌ی «همایونی»، آغاز به کار کرد .
وضعیت نگارخانهها در جهان
شکل‌گیری نگارخانهها از نیمه‌های سده‌ی ۱۷ میلادی با برپایی نمایشگاه‌هایی شبیه به دوسالانه، که امروز شاهد‌شان هستیم، مطرح شد. از این سال‌ها، لزوم نمایش آثار هنری در فضایی چون سالن‌ها و نگارخانهها، با هدف سنجش میزان تطبیق آثار با معیارهای هنری مرسوم، مقایسه‌ی آثار با هم و کشف دستاوردهای جدید هنری، موضوعیت پیدا کرد. سالن «اتل دو رامبویه» در سال ۱۶۶۷ میلادی در فرانسه بنیان گذاشته شد.
برپایی این سالن‌ها برعهده‌ی فرهنگستان هنری بوده است. ریشه‌های این اصطلاح، به آتن قرن چهارم قبل از میلاد باز می‌گردد؛ اما فرهنگستان به معنای نوین آن از قرن ۱۷میلادی مطرح شد. فرهنگستان هنری فرانسه در سال ۱۶۴۸ میلادی تأسیس شد و تا قرن ۱۹ میلادی، هنر فرانسوی را تحت‌سرپرستی خود درآورد و دوسالانه‌ها در آن برگزار می‌شدند.
کوربه، مانه، رودن، دگا و بسیاری از نقاشان دیگر که امروز اعتبار والایی دارند، نقاشان سالنی زمان خود به حساب می‌آیند. در سال ۱۸۶۳ میلادی در پی اعتراض گروهی از مردود‌شدگان ورود به سالن رسمی آن سال به وقوع پیوست، به نام سالن مردودین به دستور ناپلئون در پاریس برگزار شد؛ آثار هنرمندانی چون: مانه، فانتن لاتور، سزان و پیسارو در آن به نمایش گذاشته شد.
از سده‌ی ۲۰ میلادی گالری‌های خصوصی نیز رشد فزآینده‌ای داشته‌اند.
پی‌نوشت:
- «موزه» کلمه‌ای فرانسوی است، که در اصل از کلمه‌ی یونانی «موزه‌یون» به معنی جایگاه پرستش موزها (فرشتگان) اخذ شده. در یونان باستان «موزها» فرشتگانی بودند که هنرهایی مثل موسیقی، شعر و نقاشی را به آنان نسبت می‌دادند. در آتن نیز تپه‌ای به نام «موزه» بود که در آن‌جا عبادتگاهی وجود داشت؛ اولین موزه‌هایی که در دنیا شکل گرفته‌اند، جایگاه مقدسی مثل معابد و پرستشگاه‌ها بودند؛ در آن‌زمان موزه‌ها، اهداف موزه‌ای امروز را نداشتند .
همه قسمت‌های این خلاصه کتاب را در لینک زیر بخوانید:
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانهها در ایران، قسمت دوم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانهها در ایران، قسمت سوم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانهها در ایران، قسمت چهارم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانهها در ایران، قسمت پنجم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانهها در ایران، قسمت ششم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانهها در ایران، قسمت هفتم
