روند شکلگیری هنر عراق
آنچه امروز عراقش میخوانیم در آغاز قرن بیستم میلادی بخشی از امپراتوری عثمانی بود. اما طی تحولات جنگ جهانی اول، اعرابِ عراق به سمت استقلال کامل از حکومت عثمانی حرکت کردند. از عوامل مهمی که به این استقلال انجامید، شکلگیری طبقۀ نخبگان عراقی و پدیدآمدن تفکر ملیگرایی عرب بود.
در نیمۀ دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، طبقۀ نخبگان عراقی تحت تأثیر آموزشهای نوین در مدارس عثمانی شکل گرفت. در همین دوران است که شاهد بیداری جهان عرب و جنبش النهضه هستیم. در آن دوره با هدف پرورش استعدادهای نظامی و دیوانی برای خدمت به امپراتوری، مدارس غیردینی تأسیس گردید. آموزش نقاشی و طراحی که در درسهای دانشجویان اعزامی به استانبول گنجانده شده بود منجر به شکلگیری گروه هنرمندان عثمانی شد. آنها متأثر از سبک اروپایی-ترکی بودند و (پیش از بازگشت به عراق در دهۀ ۱۹۲۰) جذب مدارس و آتلیههای استانبول و آنکارا شدند.
از این گذشته برخورد با دیگر دانشآموزان و روشنفکران عرب، توجه دانشجویان عراقی را به ملیگرایی عربی جلب کرد. این ملیگرایی در زمان تسلط ترکان جوان شدت بیشتری گرفت. در این دوران بسیاری از اعراب از دستگاه امپراتوری برکنار شدند و همچنین در راستای هویتزدایی از اقوام غیرترک، زبان ترکی در ادارات و مدارس جای زبان عربی را گرفت. بهعلاوه نفوذ اقتصادی غرب در کشتیرانی و کشاورزی در حال گسترش بود و این دو زمینه، به ملیگرایی عرب در عراق دامن زد. درنهایت با دو انقلاب ۱۹۱۶ و ۱۹۲۰ -اگرچه تحت سرپرستی بریتانیا- در ۱۹۲۱ دوران پادشاهی عراق آغاز شد.
با تشکیل دولت و ایجاد ثبات نسبی، آرام آرام حوزۀ هنر و فرهنگ نیز تقویت و حمایت شد. گروه هنرمندان عثمانی بازگشتند و شروع به نگارش کتب هنری و آموزش هنر کردند. این هنرمندان، حال با نگاه آکادمیک اروپایی به طبیعت، زندگی روستایی و سنتهای فرهنگی خود نگریستند. درواقع جریان ملیگرایی عرب در مواجهه و تلفیق با هنر غرب، خود را در بهرهگیری از سبکها و تکنیکهای اروپایی برای بیان ارزشها و میراث فرهنگ خودی نشان میدهد.
در دهۀ ۱۹۳۰ شاهد تأسیس وزارت فرهنگ و مرکز هنرهای زیبا، اعزام دانشجو به اروپا و گردآمدن هنرمندان هستیم. گروه الرواد یا پیشگامان اولین گروه هنری است که تمهیدی برای پرکردن شکاف میان مدرنیته و میراث گذشتۀ عراق اتخاذ کرد. آنها اولین نمایشگاه گروهی خود را در ۱۹۳۱ برگزار کردند. فائق حسن از هنرمندان اصلی پیشگامان است که در ۱۹۳۵ برای تحصیل هنر به فرانسه اعزام شد.
او با درک عمیقی که از جامعۀ عراقی داشت از سبکهای مختلف هنری برای خلق هنر مدرنی استفاده کرد که روح عراقی دارد و با زیست اجتماعی عراق در پیوند است و همین نگاه را نیز به نسل بعد از خود انتقال داد. گروه پیشگامان تصنع فضای کارگاهی را کنار نهادند و هنرمندان را به درگیرشدن با طبیعت و زندگی روزمره تشویق کردند.
شکلگیری دیگر گروههای هنری و نمایشگاههای گروهی و فردی در عراق بسیار متأثر از همین گروه است. فائق حسن در ادامۀ این جریان در ۱۹۴۸ جامعه الرواد را تشکیل داد. تأثیرپذیری این گروه از مکتب بغداد قرن سیزدهم؛ بهویژه آثار یحیی بن محمود الواسطی، باز هم نشان از بازگشت به ریشهها و تأکید بر تداوم فرهنگی دارد.
از پیشگامان مهم دیگر باید به جواد سلیم و شاکرحسن السعید اشاره کرد که بعدها از آن گروه جدا شدند و گروه هنر مدرن را شکل دادند. در قسمت بعدی نگاهی به کار این گروه خواهیم انداخت؛ گروهی که در قوامدادن هنر مدرن عراقی در دهۀ پنجاه نقش مهمی داشت.
قسمت قبل از پرونده مصر را اینجا دنبال کنید:
نگاهی به سیر هنر مصر از دورۀ مدرن تا معاصر | مقدمه و قسمت اول
سبک نو-فرعونی ترکیب پیچیدهای از بازآفرینی گذشتۀ تاریخی | قسمت دوم
محمود مختار نابغۀ مصری و اولین مجسمه ساز شهری مصری | قسمت سوم
ملیگرایی بومی در هنر مصر؛ تصویر آرمانی فلاح | قسمت چهارم
خوارج؛ گروه هنر معاصر مصر | قسمت پنجم
گروه هنر و آزادی سورئالیسم مصر | قسمت ششم
هنر معاصر مصر، بسط مضامین و مدیومها | قسمت هشتم
منابع
-تحولات جنبش ملیگرایی عرب در عراق دورۀ عثمانی (۱۹۰۸-۱۹۲۱)، پایگاه مطالعات عثمانی
-برآمدن هنرهای تجسمی در عراق، یقطان غدیرچی، ۲۰۲۳، وبسایت هنری فیفاfeefaa.org
-هنر معاصر عراق، وارث تاریخی پرتنش، شکیبا شریفیان، ۱۴۰۰، وبسایتacademyhonar.ir
-Iraqi Artwork Red List, Salam Atta Sabri, Mehmed Ali, 2010
-en.m.wikipedia.org
-dafbeirut.org
