عراق از پس دههها جنگ، استعمار، انقلاب و کودتا بارها درگیر بازتعریف هویت ملی خود شده. بازگشت به ریشههای فرهنگی مسئلهای کلیدی در هنر مدرن عراق است که خود را در نگاه گروههای هنری متعدد و تمرکز بر عناصر مختلف در هر دوران نشان میدهد. گروه هنر مدرن بغداد در ۱۹۵۱ پایهگذاری شده و در ادامه رویکرد ملیگرایانه، هم به دنبال احیای گذشتۀ باستانی است و هم بومیگرایی و میراث اسلامی را دستمایه تولید هنر مدرن عراقی میکند.
جواد سلیم از مهمترین هنرمندان مدرن عراق و از مؤسسین گروه هنر مدرن بغداد است. او که در پاریس، رم و انگلستان تحصیلات خود را گذراند طی سالهای ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۵ مدیریت بخش آثار باستانی بغداد را به عهده داشت. رویکرد او در هنر، مبتنی بر احیا و الهام گرفتن از سنت و ایجاد رابطۀ زمانی و مکانی بین گذشته و حال بود. برای این هدف عناصر عراقی را به هنر مدرن وارد کرد. او در موضوع آثار و کارماده نیز این نگاه را دنبال میکرد؛ استفاده از ترکیببندیهای بغدادی، رنگهای سنتی محلی و نقوش و نمادهای اسلامی و پیشااسلامی و مضامین فرهنگ عامه در کار او قابل ردگیری است.
از مهمترین آثار سلیم باید به بنای یادبود آزادی اشاره کرد که به سفارش عبدالکریم قاسم اجرا شد. در ۱۹۵۸ انقلاب مردم و کودتای نظامی قاسم منجر به پایان پادشاهی عراق و آغاز دوران جمهوری این کشور شد. جواد سلیم در این یادبود فیگورهایی بیانگر از مردم انقلابی را در قالب نقش برجستهای عظیم اجرا کرد که یادآور آثار باستانی بینالنهرین است. این اثر پس از مرگ زودهنگام سلیم در میدان تحریر بغداد، نصب شد. سلیم به خاطر فشارهای مالی و اجرایی کار مدتی در بیمارستان روانی بستری و پیش از نصب کار در ۴۲ سالگی دچار حمله قلبی شد و درگذشت. لورنا بریل سلیم، همسر انگلیسی سلیم که خود هنرمندی مستقل و یکی از اعضای گروه هنر مدرن بغداد بود، کار نظارت بر نصب را انجام داد. لورنا تا دهۀ ۱۹۶۰ در دپارتمان معماری دانشگاه بغداد به تدریس طراحی پرداخت. توجه او به سازهها و خانههای بومی عراق -که در آستانۀ مدرنیزاسیون رو به تخریب بودند- و ثبت آنها از طریق طراحی و نقاشی و نیز حضور فعالش در گروههای هنری مختلف، تأثیر مهمی بر هنر عراق گذاشت.
شاکر حسن السعید از دوستان و شاگردان نزدیک سلیم و از مؤسسان گروه هنر مدرن بغداد در راستای ایجاد پیوند میان گذشته و حال، ایده بازیابی میراث یا بازگشت به ریشهها را مطرح کرد. از منظر او این بازیابی نه آنچنان که جواد سلیم به عنوان یک مسئولیت تاریخی بر گردۀ هنرمند میدانست بلکه منبعی برای الهام میدید. از نظر او حفظ میراث، کار دولت است و دیگر نباید باری بر دوش هنرمند باشد؛ آنچه بر عهدۀ هنرمند است جذب این میراث در کار خود است. آثار او در دهۀ ۱۹۶۰ متأثر از حروف عربی و علم جفر است و پیش از آن مضامین خود را از فرهنگ عامه میگیرد. حروف برای او بی آنکه غایتی زبانی داشته باشند ابزار و فرم بیان هنری هستند. اما در مجموعۀ دیوارها از سالهای دهۀ ۱۹۸۰ کار او از زیباییشناسی فرممحور آثار گذشته فاصله میگیرد و با رویکردی انتقادی به تاریخ و مصائب جامعۀ عراقی از رهگذر زمان میپردازد. این مجموعه که در دوران حکومت بعث کار شده، تأثیر زیادی در شکلگیری اکسپرسیونیسم انتزاعی در هنر جهان عرب داشت.
هنرمندان عراقی در دهۀ ۱۹۵۰ برای شکل دادن به هنر مدرن عراقی ذهنیت خود را بر بازگشت به ریشهها و تداوم فرهنگی سوار کردند. این ریشه و میراث عراقی گسترهای از منابع فرهنگی پیشااسلامی بین النهرین، اسلامی، مدرن و فرهنگ عامه را دربرمیگرفت. هر یک از هنرمندان به سمت طیفی از این چهار منبع فرهنگی در حرکت بودند.
در قسمت بعد نگاهی به گروه امپرسیونیستها میاندازیم که در ۱۹۵۳ حول هنرمند مهم عراقی؛ حافظ الدروبی شکل گرفت.
قسمت قبل از پرونده هنر عراق را اینجا دنبال کنید:
پروندۀ هنر مدرن جهان عرب؛ هنر عراق | قسمت اول
قسمت قبل از پرونده هنر مصر را اینجا دنبال کنید:
نگاهی به سیر هنر مصر از دورۀ مدرن تا معاصر | مقدمه و قسمت اول
سبک نو-فرعونی ترکیب پیچیدهای از بازآفرینی گذشتۀ تاریخی | قسمت دوم
محمود مختار نابغۀ مصری و اولین مجسمه ساز شهری مصری | قسمت سوم
ملیگرایی بومی در هنر مصر؛ تصویر آرمانی فلاح | قسمت چهارم
خوارج؛ گروه هنر معاصر مصر | قسمت پنجم
گروه هنر و آزادی سورئالیسم مصر | قسمت ششم
هنر معاصر مصر، بسط مضامین و مدیومها | قسمت هشتم
منابع:
-شکیبا شریفیان، هنر مدرن عراق وارث تاریخی پرتنش؛ نشریه آکادمی هنر، ۱۴۰۰
-تداوم فرهنگی در نقاشی مدرن عراق بین ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰، گروه نویسندگان، باغ نظر، ۱۳۹۵
-en.m.wikipedia.org
