لحظههای زیستهی برجر
فصل سوم کتاب «درباره نگریستن » با عنوان «لحظههای زیسته»، پرحجمترین و در عین حال شخصیترین بخش کتاب است. این فصل شامل مجموعهای از ۱۷ جستار مستقل اما پیوسته است که جان برجر در آنها با زبانی میانفرهنگی، فلسفی، شاعرانه و گاه خاطرهنویسانه به تأمل درباره تجربهی زیستهی دیدن، نگاه کردن، و مواجههی ذهنی و حسی با اثر هنری میپردازد. این فصل در تقاطع نقد هنری، حافظهی فردی، تاریخ، فلسفه و سیاست شکل گرفته است و از نظر روششناسی، تلفیقیست از نقد بینارشتهای، پدیدارشناسی دیداری و تحلیل نشانهشناختی آثار هنری.
برخلاف فصلهای قبلی، در «لحظههای زیسته» روایت از بالا به پایین نیست؛ برجر بهجای آنکه بهعنوان نظریهپرداز سخن بگوید، در مقام یک مشاهدهگر، یک انسان، یک مخاطب احساسی ظاهر میشود که با اثر هنری نه از موضع قدرت، بلکه از موضع تجربه و تنیدگی هستیشناختی برخورد میکند. در این فصل، دیدن، به معنای دقیق کلمه، زیسته میشود.
روش نوشتاری و ساختار فصل: روایتنگاری هنری
هر یک از ۱۷ قطعه این فصل مانند یک قطعه ادبی مستقل عمل میکند که از تحلیل صرف فاصله دارد و بیشتر به درونکاوی ادراک هنری شبیه است. برجر نهتنها دربارهی اثر، بلکه دربارهی لحظهای که در آن با اثر مواجه شده، تجربهی شخصی خود، فضای پیرامونی و حتی خاطراتی که در ذهنش فعال شدهاند سخن میگوید. او نقد هنری را به تجربهای زیسته، و تصویر را به دریچهای برای تأمل در رنج، زیبایی، مبارزه و فقدان بدل میکند.
بازتعریف مواجهه با هنر: از فاصله نظری تا درگیری حسی
در «لحظههای زیسته»، نگاه به هنر از یک فرآیند انتزاعی تحلیلی به یک رابطهی احساسی-فلسفی تبدیل میشود. برجر بارها نشان میدهد که دیدن اثر هنری، بازتاب خودِ ماست؛ خاطرات ما، طبقهی ما، رنجهای ما. بهویژه در جستارهایی که به آثار فرانس هالس، هولباین، گویا یا نقاشان شوروی اشاره دارد، روشن است که برجر میان زیبایی و سیاست، بین احساس و تحلیل، مرزی قائل نیست.
تأمل بر نقاشی، عکاسی، سینما، کمیک و پرتره
برجر در این فصل از مرز سنت کلاسیک هنر عبور میکند و به سراغ هنرهایی چون عکاسی خبری، سینما، و حتی تصاویر تبلیغاتی میرود. او نشان میدهد که تجربهی زیباشناختی نه مختص موزهها و گالریها، بلکه پدیدهای جاری در زندگی روزمره است.
لحظههای زیسته و زمانمندی تصویر
یکی از تأملبرانگیزترین جنبههای فصل، تحلیل برجر از نسبت زمان و تصویر است. او از تصویر بهمثابه چیزی ایستا اما حامل زمان سخن میگوید. در مواجهه با یک نقاشی قدیمی، زمانِ گذشته، اکنون و حتی آینده در هم تنیده میشوند.
بدن، رنج، مرگ، مقاومت
در بسیاری از جستارهای فصل، برجر به جای تمرکز بر فرم و سبک، به بدن انسانی در وضعیتهای خاص توجه میکند: بدن در درد، در خستگی، در فقر، در مرگ. او بر خلاف سنت زیباییشناسی بورژوایی که هنر را از درد جدا میکند، از هنر بهعنوان زبان مقاومت سخن میگوید.
تصویر و حافظه: نقش عکسها در احضار گذشته
در برخی از قطعهها، عکسها بهمثابه گواهیهای خاموش از گذشته عمل میکنند. اما برجر هشدار میدهد که حافظه، خودآگاه و روایتگر است، اما عکس، خاموش و انتخابی.
نقش روایت در تکمیل دیدن
در این فصل، روایت شخصی نقش مهمی در عمق بخشیدن به تجربهی دیداری دارد. برجر از زبان اولشخص استفاده میکند و لحظاتی را توصیف میکند که دیدن صرف، بدون روایت، ناکافی است.
چکیده :
فصل سوم کتاب «درباره نگریستن»، نقطهی اوج پروژهی فکری و احساسی جان برجر است. در این فصل، نگاه به تصویر از یک فرایند تحلیلی به یک تجربهی هستیشناسانه تبدیل میشود. دیدن، دیگر فقط یک عمل بصری نیست؛ بلکه مواجههای با رنج، تاریخ، حافظه، مرگ و زندگی است. برجر از ما نمیخواهد که تصویر را تحلیل کنیم، بلکه دعوتمان میکند که آن را «زندگی کنیم». فصل سوم، تصویری زنده از رابطهی انسان با تصویر است؛ رابطهای که هم فردیست و هم جمعی، هم فلسفیست و هم سیاسی. او هنر را نوعی مقاومت در برابر فراموشی میداند و نگاه را کنشی اخلاقی و متعهد.
• «دیدن، ترجمهی خاموشیِ چیزهاست به زبان تجربه.»
• «در لحظهی دیدن، گذشته و حال با هم برخورد میکنند؛ و آینده، بیآنکه دیده شود، حس میشود.»
• «نقاشیهایی که دربارهی مرگاند، در واقع دربارهی زندگیاند.»
• «تصویر چیزی را حفظ نمیکند، بلکه چیزی را زنده میکند.»
• «نقد هنری، اگر به لحظهی زیسته منتهی نشود، تحلیلی بیجان است.»
• «هر تصویری، فرصتی است برای بازخوانی خویشتن.»
• «هنر زمانی آغاز میشود که نگاه از تماشا فراتر میرود.»
• «در هر نقاشی، سایهای از حضورِ غایب باقی میماند.»
قسمت قبل از خلاصه کتاب درباره نگریستن جان برجر را دنبال کنید:
چگونه باید عکس ببینیم و کارکرد آن چیست؟ | قسمت دوم
از جان برجر بیشتر بخوانید:
فتوکپی ها شیوه دیگری از روایت نوشته جان برجر
معرفی کتاب های دیگر را اینجا ببینید
یادداشتهایی بر نقاشیهای پایان قرن
رونق؛ پولهای زیاد، ابر دیلرها و صعود هنر معاصر
در همین ارتباط دنبال کنید:
