به قلم نویسنده مخاطب منصور خانکه
بخشهای قبل را اینجا بخوانید:
خلاصه ای از بخش قبل : چرا ملک محمد قزوینی جزو خوشنویسان متفاوت است؟ ، زندگینامۀ مختصر ملک محمد، معرفی کلی آثار ایشان، دسته بندی خط های ملک محمد که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند در دو گروهِ خط های دارای تزئینات و خط های تزئینی و نهایتاً بررسی اجمالی چند اثر از خط های دارای تزئینات ایشان.
خط های تزئینی
منظور قطعاتی هستند که یک یا چند حرف یا کلمه در آن ها به شکلی تغییر کرده اند که دیگر در چارچوب قواعد مرسوم خوشنویسی قلم مربوطه قرار نمی گیرند. در این قطعات نیز دور و بر حروف و کلمات و گاهاً در پس زمینۀ خط، فرم های تزئینی ملک محمدی به طور مشخص تر و خاص تری اجرا شده است.
در این نوع از خط ها، ارتباط تزئینات با خط، اندام وار است و در صورت حذف تزئینات، معمولاً خط آسیب می بیند. در برخی از موارد، تزئینات این خط ها به خط کوفی مورق ( برگ دار ) شبیه است که این شباهت چیز دور از ذهنی نیست، به این خاطر که کوفی مورق آن هم از نوع شاهکارش در مسجد جامع عتیق قزوین، دم دست ملک محمد بوده است تا دل سیر تماشایش کند و اجزایی را از آن برگزیند و در ذهنش فرایند خلاقه ای رویشان انجام دهد و بعد هم روی کاغذ بیاوردشان.
خط کوفی مورق، مسجد جامع قزوین ۵
در این جا خلاقیت و نوآوری خوشنویس از جنس خط شکنی است، چارچوب شکنی است، آفرینندگی است، افزایشی است، که خط جدید تزئینی به خط های عرصۀ خوشنویسی اضافه می کند.
نمونه های خط تزئینی ملک محمد :
تصویر چهارم ۶ ( السلام علیک یا ابا عبدالله محمد خط تحریری شکسته در سه تیکه : ملک محمد قزوینی به جهت دوستی از دوستان معظم میرزا موسی قلمی گردید در سنۀ ۱۲۸۵ )
– این قطعه یکی از قطعات چالشی ملک محمد است از بابت قرائت. راستش من بعد از چند بار تماشای این قطعه و در نظر گرفتن احتمالات مختلف و جستجو در اینترنت ، دست آخر رسیدم به این¬که احتمالاً قرائت درست آن این است: «السلام علیک یا ابا عبدالله ، محمد» که بر اساس احتمال مشابهت با تصویر ذیل ۷ ، منظور از «محمد» ، همان ملک محمد است.
– از جمله ویژگی کم نظیر این اثر ( تصویر چهارم ) ، نقش مُهری است با سجع ملک محمد در پای اثر و تقریباً زیر کلمۀ «محمد». ملک محمدی که در تزئینات این کار، سنگ تمام گذاشته باید هم مُهر خود را پای آن بزند. و جالب این است که خط مُهر ملک محمد، با خط تزئینی ابداعی او نگاشته نشده!
– قطعه دارای تاریخی کاملاً مشخص است که به اصلاح برخی از نظرات مربوط به زندگینامۀ ملک محمد کمک می کند، مگر این اثر یا تاریخ این اثر اصالت نداشته باشد. ۸
– پُرپیداست که این اثر هنری تزئینات فراوان و دقیق و حساب شده ای دارد و مصداقی است از نگاه خلاقانۀ ملک محمد و الهام گرفتن او از خط کوفی مورق ( برگ دار ) .
– نرمی و انحناء بعضی از حروف مانند «میم» در «السلام» گویای چرخش راحت و رهایی قلم است که تا حدودی قلم شکسته را تداعی می کند.
– اسکلت خط، بیش تر ثلث است که در آن تغییرات زیادی، از جمله استفاده از دور زیاد در تحریر بعضی از حروف مانند قسمت پایین «لام» در «السلام» یا «ی» و «ب» در «یا» و «ابا» . این تغییرات، که در پایین به بعضی از آن ها اشـاره می شود، به نفع پیدایش نوعی خط تزئینی ایجاد شده است :
– ابتد یا انتهای «الف»ها و «لام»ها
– «میم»ها
– «ی» و «ب» در «یا» و «ابا»
– «دال»ها
– «نقطه»ها
– با قسمت بالای «الف»ها، «لام»ها و «کاف»، ۵ گنبد و گل دستۀ افراشته شاید به نشانۀ پنج تن، که چهار تا از آن ها دو ستونه و در طرفین، و کم و بیش مثل هم، و یکی سه ستونه آن هم در وسط! ( منظور از وسطی، آن است که با «الف» مربوط به «یا» و «لام» مربوط به «علیک» بنا شده است. )
این قطعه دارای تزئینات فرفورژگونه است. قصد من از نسبت دادن صفت «فرفورژگونه» تنزل جایگاه ملک محمد نیست بلکه تنها شباهتی را گفته ام. و به نظر من برخی از تزئیناتی که در تصویر چهارم آمده، شبیه فرفورژه اند که برای این که موضوع خیلی حسی نباشد، در جدول ذیل مقایسۀ کوچکی انجام داده ام که تا حدودی شباهت بین یکی از تزئینات تصویر چهارم را با یک فرفورژه نشان می دهد. فرفورژۀ مورد مقایسه قدیمی است ولی قدمتش را نمی دانم.
شکلی که در بالای حرف «ی» از کلمۀ «علیک» آمده است
فرفورژۀ مورد مقایسه ( تصویر چرخانده شده ) ۹
– در نظر اول، تزئین سر «الف» مربوط به «اشهد» جذبت می کند. بعد نوبت «الف»های دیگر و «لام» است که چیزی شبیه مناره هستند و … اذان و … .
– تغییر ترتیب محل معمول «الف» مربوط به «ولی الله»
– اسکلت خط، ثلث است که در آن تغییراتی اعمال شده است : در انتهای «واو»ها یا در اتصال «هـ» و «دال» یا شکل «دال» یا بیش ترکردن قوس «نون» .
– نقطه ها، نقطه های نستعلیق است و تعدادشان نه کم است و نه زیاد.
– هیچ یک از حروف مشابه ( مانند «واو»ها یا «الف»های جدا ) ، تزئینات مشابه ندارند.
تصویر پنجم ۱۰ ( وَ اَشْهَدُ اَنَّ عَلیاً وَلی¬الله )
۳- برخی از ویژگی ها و لغزش های املایی در آثار ملک محمد
در این خصوص ذکر دو نکته ضروری است : اول این که محدودۀ یافتن ویژگی ها و لغزش های املایی، تنها بر مبنای آثاری است که من از مرحوم ملک محمد دیده ام، از این رو ممکن است بعضاً نتوان آن ها را به کل آثار ایشان تعمیم داد؛ دوم این که ممکن است در نظر اهل فن موارد ذیل، خاص آثار ملک محمد نباشد. در هر صورت آوردن این نکات حداقل باعث می شود تا فرد دیگری این راه را دوباره نرود و وقت خود را صرف یافتن آن ها نکند و با آگاهی از این موارد، قرائت آن دسته از آثار ملک محمد که نیاز به رمزگشایی دارند، برای او کمی آسان شود.
الف- ویژگی ها
۱- چیدمان حروف و کلمات از ترتیب معمول پیروی نکرده اند.
مثال : تغییر محل های حرف «الف» از «اللهم» ، کلمۀ «عَلی» و حرف «واو» در تصویر ۱۱
یا تغییر محل «الف» مربوط به « الله» در تصویر ۴
۲- تعداد و چیدمان نقطه ها مطابق روش مرسوم نیست. مثال : کاهش تعداد نقطه های لازم در تصویر ۱۲ ( آیۀ ۱۳۷ سورۀ بقره : فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللهُ وَ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ )
یا تغییر محل «دو نقطۀ» حرف «ی» از کلمۀ «الرحیم» در تصویر
ب- لغزش های املایی
حذف یا نقص یک حرف. مثال : حذف اولین «ی» در کلمۀ فَسَیَکْفِیکَهُمُ در تصویراست
یا نقص حرف «سین» در کلمۀ «شکسته» در سیاه مشق، که یک دندانه کم دارد.
۴- بررسی اجمالی بعضی از نظرات جناب آقای آیدین آغداشلو در مورد ملک محمد بر اساس کتاب آموزشی و خواندنی «آسمانی و زمینی» ۱۳
– در صفحۀ ۱۱۵ از کتاب، ایشان چنین گفته اند : «کارش (کلهـر) از نوع تفنن های ملک محمد قزوینی و از این قبیل نیست.»
– در صفحۀ ۱۲۷ آقای آغداشلو گفته اند : «… و یا خط تفننی و اختراعی ملک محمد قزوینی با آن نقش و نگارها و زوائد اطرافش، که چه بامزه است- و لفظ بامزه را که به کار می برم فکر می کنم توصیف درستی است.»
بسیار عالی، مو شکافانه با نگاهی تطبیقی
درود به شما از خواندن متن علمیتان لذت برده و استفاده نمودم – بسیار سپاس