محمدحسین شیرازی ملقب به کاتب السلطان از چیرهدستترین خوشنویسان دورۀ قاجار
خوشنویسی که در زمان خود کمتر شناخته شد
سایت تندیس به قلم محمدرضا عموزاد
یقیناً محمدحسین شیرازی یکی از چیرهدستترین خوشنویسان دورۀ قاجار است و در ردیف یکی از ده کاتبِ خوشنویسِ نستعلیقِ درجۀ اوّل قرار دارد. اکنون که بیش از یک قرن از درگذشت وی میگذرد، هنوز کاتبِ خوشنویسِ زبردستی چون وی ظهور نکرده که نسخههای متعدّد، با کتابتهای عالی و نفیس از خود به یادگار گذاشته باشد.
محمدحسین شیرازی در اواخر نیمۀ اول سدۀ سیزدهم (حدود سال ۱۲۴۰هـ.ق) در شیراز چشم به جهان گشود. خانوادۀ پدر و مادر ایشان از تجار معروف شیراز بودند. او در جوانی زمانی به تهران آمد که خوشنویسی‌اش را سر و سامانی داده بود و بواسطه شخصی که در دربار ناصرالدین شاه از خواص بوده به نزد شاه حضور بهم رسانده و اوراقی از مثنوی مولوی را که مشغول به کتابت آن بود را ارائه می‌دهد و مورد قبول شاه می‌گردد و او را مامور به اتمام مثنوی می‌کند و پس از تکمیل کتابت مثنوی مولوی لقب «کاتب الحضره السلطانی» را از شاه دریافت می‌کند.
از آنجا که محمدحسین بیشتر به کتابت و تولید آثار علاقمند بوده، کمتر به آموزش و تعلیم شاگردان به سبک معمول میپرداخته و شاگردان وی گروهی از شاهزادگان بوده اند و خارج از دایرۀ دربار به تعلیم شاگردان نپرداخته است. محمدحسین نیز همچون بیشتر خوشنویسان، علاقۀ وافری به ورود در حلقۀ کاتبان سلطان داشته و پس از نائل شدن به این افتخار، تا پایان عمر این رابطه را هر چه بیشتر و مستحکمتر حفظ کرده است. وی تمام عمر خود را مصروف خط نموده تا گوی سبقت از همقطاران خود ربوده باشد و در این راستا خود را مدیون دربار قاجار میداند و از توجه پادشاه به هنر خود بسیار مسرور و خرسند است.
محمدحسین شیرازی کاتب السلطان، پس از قتل ناصرالدین شاه، در دربار مظفرالدین شاه به خدمت کتابت خود ادامه داد و در نخستین سالهای حکومت مظفرالدین شاه کاتب مقرّر بوده است. در این سالها آثاری به نام مظفرالدین شاه نیز از وی باقی است و معلوم است که نزد این پادشاه نیز قربت و مقام داشته است و در یکی از آثار که به نام مظفرالدین شاه رقم کرده است خود را «کاتب الحضرت السلطانی» و «مستوفی دیوان اعلی» یاد کرده است.
محمدحسین شیرازی از معدود خوشنویسانی است که در انجامۀ نسخهها، نکات و توضیحات بسیاری دربارۀ خود ارائه کرده است و به یقین میدانسته که بهترین و ماندگارترین محل برای افکار و احساسات، چنین صفحهای از روزگار است. از نثرهایی که در انجامۀ نسخههای گوناگون که گاه چند صفحه را در برمیگیرد، به راحتی میتوان دریافت که قلمی جذاب دارد و افزون بر ادب فارسی، در ادب عرب نیز تبحر و تسلط لازم برای یک هنرمند را داراست.
اگرچه از محمدحسین آثاری به خطوط گوناگون به ویژه شکستۀ نستعلیق نیز باقی مانده است ولی تمام اعتبار او به کتابتهای نستعلیق وی وابسته است و حتی نگاشتههای جلی وی نیز جذابیت کتابتهای وی را ندارد. ساختار خط محمدحسین برای کتابت طراحی و تنظیم شده است و بسان کاتبانی چون باباشاه و حتی کلهر، آثارش در اندازۀ کتابت چشمگیر و زیباتر است.
تاریخ آثار بازمانده از وی نشان می‌دهد که وی از سال ۱۲۶۰ تا ۱۳۱۶ هـ.ق و بیشتر در دورۀ ناصرالدین شاه، آثار استادانۀ بسیاری خلق کرده است و در نتیجه نزدیک به شصت سال، به کتابت حرفهای نستعلیق اشتغال داشته و حدود هشتاد سال زیسته است.
عمدۀ آثار محمدحسین که غالباً به تشویق و امر ناصرالدین شاه کتابت شده است، در کتابخانۀ سلطنتی نگهداری میشود، از اینرو جز در مواردی اندک، آثار ایشان به کتابخانهها و مجموعههای خصوصی راه نیافته و در بین مخاطبان دست به دست نگشته است؛ این امر موجب شده تا وی کمتر از سایر خوشنویسان معاصر خود، مانند میرزا محمدرضا کلهر معروف شده است.
تاریخ مرگ محمدحسین را کسی ذکر نکرده و از زمان و چگونگی درگذشت وی، آگاهی چندانی در دسترس نیست. بنا به تاریخِ آخرین اثر محمدحسین که نسخهای از احوال سلطان محمود غزنوی در ۱۳۱۷ هـ.ق (۱۲۷۷ هـ.ش) است، در مییابیم که دست کم تا این سال درتهران میزیسته است.
در همین ارتباط پرونده خوشنویسی و نظام بصری خط را دنبال کنید.
