محمدحسین شیرازی، نگاهی نو به قله کتابت
سایت تندیس به قلم محمدرضا عموزاد
از آنجا که از محمدحسین قالبهای خوشنویسی چون: چلیپا، سیاه مشق و سطرهای درخور توجهی باقی نمانده است، میتوان دریافت که وی نیز چون برخی کاتبانِ دورۀ صفویه از جمله باباشاه اصفهانی و شاه قاسم، لحظه‌های سرمستی خود را در کتابت نسخه‌های ارزشمند صرف میکرده است و با آگاهی کامل از استعداد خویش، به توانمندی و مزیت خود پی برده و در بروز و ظهور این ودیعۀ الهی تلاش فراوان کرده است.
ساختار خط محمدحسین برای کتابت طراحی و تنظیم شده است و بسان کاتبانی چون باباشاه و حتی کلهر، آثارش در اندازۀ کتابت چشمگیر و زیباتر است و از اینرو در جلی‌نویسی، ملاحت و متانتش کاهش می‌یابد. جمع و جورنویسی حروف و کلمات که معاصران به کلهر نسبت میدهند و عاملش را چاپ سنگی می‌دانند، در جای جای آثار محمدحسین که سروکاری با چاپ سنگی نداشته‌اند، به روشنی و کمال دیده میشود.
امروزه، در میان بسیاری از خوشنویسان اینگونه رایج است که: استادان قدیم و پیروان آن سبک و شیوه، نقطه را مربع کامل ترسیم میکردند و مبنا قرار میدادند که پایۀ اصلی طراحی حروف و کلمات بر مبنای همان مربع کامل قرار داشت حال آنکه مرحوم محمدرضای کلهر اندکی از طول کشش قلم (به اندازۀ یک ششم) کاهش داد و نقطۀ ۵ دانگی را مبنا قرار داد. بدین ترتیب در روش خوشنویسی کلهر، تغییراتی پدید آمد که برخی از آنها عبارتند از: ضخیم‌نویسی و جلوگیری از نازک‌نویسی، ضخامت در صعود و نزول، کشیدهها کوتاهتر، دندانهها چاقتر و پرترند، مواصلات کلفتتر و دگرگون شدهاند، گروه گرایی و تجمع نویسی و عدم توجه به مفردات، نمایش و هجوم صفحات زنجیری و … .
و نیز برخی از معاصرین بر این باورند که: خوشنویسانِ تابع میرعماد در مراعات ضعف‌ها نیز افراط میکردند و نازک‌نویسی و تند و تیز نویسی در تمام دوره‌ها شرط لازم برای زیبا نویسی بود. در روش کلهر با افزودن قوت بیشتر به قسمتهای نازکتر کلمات (چاق نویسی) تعدیل شد و این تغییر به شیرینی و جذابیت کتابت افزود و از خشکی آن کاست و کوچکتر نوشتن همراه با چاق نوشتن و در ارتباط با سواد و بیاض خط تغییر به وجود آورد و با این ویژگی‌ها کلهر موفق به ایجاد سبک تازه‌ای شد و این سبک نوین از رسم الخط دیگران پیش افتاد و مورد پسند اساتید بعد از او قرار گرفت.
اما میدانیم که در خط میرعماد و خوشنویسان قبل از او مانند باباشاه اصفهانی قالبهای کوچک کلمات و مدات کوتاه دیده شده و خصوصا در کتاب‌هایشان مشهود است. پس بنابراین جمع و جور نویسی حروف و کلمات که در مکتب کلهر از آن به نقطۀ پنج دانگ یاد میشود و آن را به مرحوم کلهر نسبت میدهند در آثار قدما وجود داشته و محمدحسین شیرازی با آگاهی کامل نسبت به آن، کتابتهای خویش را بر اساس آن نگاشته است.
آنچه امروزه به عنوان شیرینی خط در ضخیم نویسی حروف و کلمات رسوخ کرده و سبب شده تا مکتب کلهر سهل‌ا‌‌لوصول بوده باشد، رخت بر بستن پاکیزه نویسی از عالم خوشنویسی است، با این توصیف که امروزه با آن مواجهیم، آیا آثار میرعلی هروی و میرعماد و امثالهم عاری از شیرینی است؟ سلطانعلی مشهدی در رسالۀ صراط السطور خود اینگونه سروده است:
هر که از مکر و حیله و تلبیس پاک گردید، گشت پاک نویس
در واقع خوشنویسی و پاکنویسی را دو مقولۀ مجزا معرفی می‌کند. پاکیزه نویسی شاخص‌های بصری است که همواره در کنار خوشنویسی قرار داشته که متاسفانه در مکتب کلهر از آن چشم پوشی شده است. اما محمدحسین شیرازی علاوه بر به کار گیری قالب کتابت و جمع و جور نویسی، پاکیزه نویسی را مورد توجه قرار داده و کتابتهای بسیار پاکیزه و یکدست از خود به یادگار گذاشته است.
یکی از مهمترین عناصری که در کتابت باید بدان توجه داشت، نحوه و چیدمان حروف و کلمات در کنار یکدیگر است تا خواننده متن را به راحتی بخواند.
خط چنان به ز قلم راننده که بیاساید ازو خواننده (جامی)
تجمع نویسی و سوار کردن حروف و کلمات بر روی یکدیگر هر چند صفحه آرایی را زیبا و جلوۀ بصری صفحه را افزون می‌دارد، اما روان خوانی را تحت الشعاع قرار می‌دهد. بر خلاف نوع ترکیب بندی های مکتب کلهر، آثار کتابت محمدحسین شیرازی از ترکیب بندی های روان با فواصل معین انجام شده است که خواننده در مواجهه با آن، بتواند متن را به راحتی بخواند.
متاسفانه خوشنویسان بزرگی چون محمدحسین شیرازی که تمام عمر خویش را صرف کتابت نسخه‌های نفیس نمودند، در مقابل خوشنویسانی چون مرحوم کلهر که با چاپ سنگی با تیراژ چند صد نسخه‌ای سر و کار داشتند، شناخته شده نیستند و آثار فاخر این هنرمند که در کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی، نگهداری میشود از دیدگان بسیاری از علاقمندان دور بوده و ناشناخته باقی مانده است و بدون تمایل صاحبانشان به معرفی آنها، در انتظار رونمایاندن مانده‌اند.
-بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، جلد سوم و چهارم، چاپ دوم، انتشارات علمی، تهران، زمستان ۱۳۶۳
-فصلنامه چلیپا شماره دوم، چاپ یگانه، تهران، زمستان ۱۳۷۰
– قلیچخانی، حمیدرضا، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، چاپ اول، انتشارات روزنه، تهران، بهار ۱۳۷۳
-قلیچخانی، حمیدرضا، محمدحسین شیرازی (گلستان هنر۱۳)، چاپ اول، نشر پیکره، تهران، ۱۳۹۴
-مجموعهای از خطوط مرحوم میرزا محمدرضا کلهر فخرالکتاب، چاپ اول، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، خرداد ۱۳۷۱
-ناصرالدین شاه قاجار، سفرنامه کلهر، چاپ اول، انتشارات بابک، تهران، ۱۳۶۱
-یادنامۀ محمدرضا کلهر، چاپ دوم، انجمن خوشنویسان ایران، تهران، آبان ۱۳۶۸
