تاگور، پدر هنر مدرن هند و بنیانگذار مکتب بنگال
پرونده‌ی معرفی هنرمندان معاصر هند | قسمت اول: رابیندرانات تاگور
آوام مگ به قلم: سارا بافتی زاده
هنر معاصر هند یکی از پویاترین هنرها در جهان است، در این پرونده به معرفی هنرمندان معاصر هند خواهیم پرداخت. در این شماره به معرفی هنرمند پیشرو در هند بنام رابیندرانات تاگور می‌پردازیم .
«شبه‌قاره‌ی هند»، سرزمینی مثلثی‌شکل در جنوب قاره‌ی آسیا با اقوام، نژاد، زبان و مذهب‌های مختلف است؛ در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد، مهاجمان هند و اروپایی از سمت شمال غرب وارد این سرزمین شدند و بر ساکنان بومی غلبه کردند.
هند در قرن بیستم دارای حکومتی یک‌پارچه شد؛ و تا پیش از آن، سلسله‌های متعددی که گاه هم‌زمان بودند، در مناطق شمال و جنوب هند حکومت می‌کردند. براساس اکتشافات قرن بیستم، شبه‌قاره‌ی هند، یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های بشر با قدمت ۴۵۰۰ ساله است.
هنر هند، هنری مذهبی و براساس نیازها و دستورالعمل‌های مذهب بودایی و برهمنی است؛ و نمادهای مذهبی را در قالب تندیس، نقاشی و ساخت معابد متجلی می‌کند. هدف هنرمند هندی ساخت یک اثر زیبا نیست، بلکه تجسم حقایق مذهبی و معنوی برای مؤمنان است.
هنر هندوستان با ورود مغول‌ها در سده‌ی شانزدهم، شکوفایی فوق‌العاده‌ای یافت. نوادگان «تیمور لنگ» و «چنگیزخان» که از آسیای مرکزی آمده بودند، هنرمندان درباری ایرانی و ظرافت‌های پیچیده‌ای را به‌همراه آوردند که برترینِ دوران خود بودند. متأسفانه با اشغال هند از سوی بریتانیا در سده‌ی هجدهم، آن‌ها نیز مانند مغول‌ها سلیقه‌های جدیدی را با خود آوردند؛ در دوره‌ی استعمار بریتانیا هنر مدرن هند شکل گرفت.
در هند، انقلابی هنری به‌آرامی در حال وقوع بود؛ نه جنبش‌های پی‌در‌پی و نه هیچ ایسم یا مکتب هنری‌ای در هند پدید نیامد؛ بلکه هند، هنر باشکوه خود را از زمان تمدن دوره‌ی سند در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد به‌همراه داشت. نوزاییِ فرهنگیِ بزرگِ بنگال در نیمه‌ی دوم سده‌ی نوزدهم، دستیابی دوباره‌ی هند به غروری از‌دست‌رفته بود. محققان انگلیسی در طول دهه‌ها و در طی مطالعات خود، در حال استخراج گذشته‌ی هند از متون قدیمی و بناهای از‌یاد‌رفته‌ای بودند، که کشفیات حیرت‌آوری از نظر معماری، میراث ادبی و هنری را آشکار کرد.
«رابیندرانات تاگور» (۷ اوت ۱۹۴۱ ــ ۷ مه ۱۸۶۱ م.) درکلکته متولد شد. او شاعر، نقاش، فیلسوف و موسیقی‌دان سرشناس هندی و برند‌ه‌ی اولین جایزه‌ی نوبل از آسیاست، که لقب «سر» دریافت کرد. او کوچک‌ترین پسر «دبندرانات تاگور» و مادرش «سارادا دِوی» بود. پدرش غزل‌های «حافظ» را حفظ بود و به اشعار فارسی علاقه داشت و خود را متعلق به سرزمین ایران می‌دانست.
رابیندرانات تحصیلات ابتدایی خود را در وطنش به‌انجام رساند. در هفده‌سالگی برای ادامه‌ی تحصیل به انگلستان رفت و در دوران جوانی در فعالیت‌های مختلف ادبی شرکت داشت و درعین‌حال از فعالیت‌های اجتماعی هم دور نبود. تاگور افزون بر این، درحرکت‌های ملی هند نیز حضور داشت و با «گاندی»، رهبر سیاسی هند جدید، دوستی صمیمیانه‌ای داشت؛ و از سردمداران دیرین و مدافعان سرسخت استقلال هندوستان به‌شمار می‌آمد.
تاگور نقاشی را تقریباً در شصت‌سالگی آغاز کرد. او به جست‌وجو در طبیعت پرداخت و تصاویری خلق کرد که انسان را به دوران کهن متصل می‌‌ساخت. او موجوداتی تاریک در دنیایی نامرئی با رنگ‌های گرم خلق می‌کرد. در دهه‌ی ۳۰ میلادی، نقاشی‌های او در در اروپا، آمریکا و روسیه، به نمایش درآمد. سبک شخصی او در نقاشی، ایده‌بخش نسلی از هنرمندان مدرن هند بود، تا سرانجام در سال ۱۹۱۷ دانشگاهی با شیوه‌ی جدید تأسیس کرد.
نقاشی‌های ابتدایی او سرشار از موجودات خیالی، جانوران و پرندگانی هستند که با خطوط اکسپرسیو و رنگ‌هایی کم و تیره کشیده شده‌اند.
تعدادی پرتره از زنان و چند منظره یا چشم‌انداز که چندان شلوغ نیستند هم در میان نقاشی‌های او به چشم می‌خورد. تاگور برای نقاشی‌هایش عنوان نمی‌گذاشت.
او مکتب جدیدی با عنوان «مکتب بنگال» در نقاشی بنیان گذاشت؛ و «پدر هنر مدرن هند» لقب گرفت.
از معروف‌ترین کتاب‌های شعر رابیندرانات تاگور، گیتانجلی (GITANJALI) نام دارد که در سال ۱۹۱۰ منتشر شد. مجموعه‌آثار ادبی تاگور، در سال ۱۹۱۳ جایزه‌ی نوبل ادبیات را برایش به ارمغان آورد. در سال ۱۹۱۵ از سوی حکومت بریتانیا نشان «شوالیه» دریافت کرد؛ اما چند سال بعد در اعتراض به کشتار جمعی، که به دستور «ژنرال دایر» انگلیسی انجام شد، آن را بازگرداند.
در شعر و اندیشه‌ی تاگور، احساس وحدت و هم‌دلی با هستی و شور عشقی که در تاروپود عالم وجود دارد، برجسته است: «برای ما والاترین هدف این جهان، آن نیست که صرفاً در آن زندگی کنیم، آن را بشناسیم و از آن بهره بجوییم؛ بلکه خود را با وسعت‌بخشیدن به احساس هم‌دلی و یگانگی با آن، از عمق وجود بشناسیم و به کمال ره بجوییم؛ و نه آن‌که از عالم بیگانه شویم و بر آن چیرگی و سلطه یابیم؛ بلکه درکی ژرف از آن پیدا کرده و با آن به وحدت و یگانگی برسیم.»
در سال ۱۹۲۲ نخستین نمایشگاه هنر معاصر اروپا در هند از آثار «پل کله»، «کاندینسکی»، «گرهارد مارکس» و… با همکاری «با هاوس» که تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر هنر هند داشت، برگزار شد.
تاگور اهل دیالوگ و گفتوگو بود. گزارش گفت‌وگوهای او با شخصیت‌های معروفی مانند «رومن رولان»، «آلبرت اینشتین»، «اچ. جی. ولز» و… موجود است. در او گرایشی غیر‌مصلحتی به ارتباط و گفتوگو و در‌نوردیدن مرزهای ملی‌گرایی، پیوندی عمیق با شعر و اندیشه، میل به هم‌دلی با عالم هستی و وحدت وجود داشت– «معنای اصیل وجود ما در جدایی از خدا و دیگران نیست؛ بلکه در تحقق مداوم وحدت است.»
تاگور سفرهای بسیاری به اقصی‌نقاط جهان داشت؛ و دو بار نیز به ایران آمد. در ایام اقامتش در ایران دو سخنرانی ایراد کرد؛ یکی در «تالار مسعودیه» و یکی در «انجمن ادبی ایران». او در هر دو خطابه‌اش تکرار کرد: «من ایرانی هستم و نیاکانم از این سرزمین به هندوستان مهاجرت کردند و مسرورم که به وطن اجداد خود آمده‌ام و علت این‌همه محبت به من همین یگانگی نژادی و فرهنگی است.» در سفر به ایران هم‌چنین جشن هفتادمین سال تولد او در تهران برگزار شد. با آن‌که تاگور، فارسی نمیدانست، با افسانهها و شاعران ایرانی، به‌ویژه حافظ، هم ازطریق ترجمه و هم از راه متون اصلی آشنایی داشت.
«مرگ از‌بین‌رفتن روشنایی نیست؛ خاموش‌کردن چراغ است، آن‌گاه که روشنایی سپیده‌دم پدیدار می‌شود.»
از اشعار تاگور:
واپسین سخن
می‌‌خواهم
واپسین سخنم
این باشد که:
به عشق تو ایمان دارم.
دشوار
مرا برهان
از گذشته‌ی به‌کمال نرسیده‌ام
که از فراپشت به من چسبیده است و
مرگ را دشوار می‌کند.
**
با کوزه‌ی پرآب به بغل از راه کنار رود‌خانه می‌گذشتی
چرا تند رو به من برگشتی و از پشت پرده‌ی لرزانت نگاهم کردی؟
آن نگاه زودگذر از آن تاریکی به من افتاد، مثل نسیمی که روی موج‌ها
چین‌و‌شکن می‌اندازد و تا ساحل پرسایه می‌رود
آن‌گاه به سوی من آمد، مثل آن پرنده‌ی شامگاهی
که شتابان از پنجره‌ی باز اتاق بی‌چراغ به پنجره‌ی دیگری پرواز می‌کند
و در شب ناپدید می‌شود
تو پنهانی مثل ستاره‌ای پشت تپه‌ها و من رهگذری در راهم
اما چرا تو موقعی که کوزه‌ی پرآب به بغل داشتی و از راه کنار رود‌خانه
می‌گذشتی یک لحظه ایستادی و به صورتم نگاه کردی؟
تعدادی از کتاب‌های رابیندرانات تاگور که در ایران منتشر شده است:
منابع :
- کتاب هنرمند معاصر: بالراج کاننا، عزیز کورتا. ترجمه مریم یزدان‌پناه. نشر نظر
- http://hmclass.ir/زندگینامه-رابیندرانات-تاگور
- سایت https://tarikhema.org
- نشر الکترونیکی سایت تاریخ ما
