فرم، ایده و محتوا | خلاصه کتاب معنا در هنرهای تجسمی

نوشته‌ی مایکل آن هالی[۱]

بخش هفدهم

اروین پانوفسکی ترجمه ندا اخوان اقدم، نشر چشمه

مجله هنرهای تجسمی آوام: تلخیص نیلوفر تقی‌پور

«اگر سرانجام در حوزه‌ی پدیدارهای اصلی نظمی بیابم تنها از سر تسلیم است، اما تفاوت فاحشی میان تسلیم من در محدوده‌ی انسانیت فرضی و تسلیم من در محدوده‌ی فرضی فردیت وجود دارد.»

گوته

بخش پایانی کتاب معنا در هنرهای تجسمی نوشته‌ی اَن مایکل هالی[۲] درباره‌ی پانوفسکی است که در سال ۱۹۸۴ نوشته شده است. او مورخ هنر و اهل آمریکاست که در سال ۱۹۸۱ رساله‌ی دکترای خود را در زمینه‌ی تاریخ هنر از دانشگاه کرنل نیویورک با عنوان «تئوری‌های هنر اروین پانوفسکی» به پایان رسانده است.

هالی در میانه‌های فصل می‌نویسد: هنگامی که فرم تحت‌تأثیر ایده واقع شود، محتوا یک آفرینش شتاب‌زده در نظر گرفته می‌شود. این همان‌چیزی است که یک اثر نشان می‌دهد؛ اما به جلوه درنمی‌آورد. این نگرش اساسی یک ملت، دوران، طبقه، عقیده‌ی فلسفی و مذهبی است و یک فرد همه‌ی این‌ها را ناخودآگاه توصیف کرده و در یک اثر متمرکز می‌سازد. برای هر فردی که با نظام شمایل‌شناسانه آشناست فرم، محتوا، ایده می‌تواند چنین به نظر آید که با سه سطح شمایل‌نگاری پانوفسکی مطابق است. توصیف پیشاشمایل‌نگارانه در معنای دقیق‌تر ایده‌ی خاصی را که در پس این نمایش فرمی نهفته است، بررسی می‌کند. تفسیر شمایل‌شناسانه در معنای ژرف‌تر مضامین نگارشی نهفته‌ای را آشکار می‌سازد که در مرحله‌ی نخست نیاز برای یک فرم و شکل‌دادن به یک ایده را ایجاد می‌کند.

نویسنده، معتقد است اصرار پانوفسکی برای کشف عمیق‌تر لایه‌های معنا تقریباً وابسته به نظرات فروید بود و علی‌رغم تأکید پانوفسکی بر خلاف آن به فرم جدول سلسله‌مراتب گونه‌ی بررسی تاریخ هنری ارائه می‌شود. اهمیت توصیف یک اثر از اصطلاحات محدود به رنگ‌ها و خطوط فراتر می‌رود و بدین‌گونه لزوماً به قلمرو معنا وارد می‌شود. پانوفسکی نخستین کسی بود که جدایی فرم و محتوا را پذیرفت و مسبب سردرگمی در نقد هنری شد. با این حال هنگامی که برای نخستین‌بار بررسی یک ابژه‌ی هنری را بنا به روش واربورگ[۳] آغاز کرد، انتخاب‌هایی خاص و تغییرناپذیر انجام داد به این اشاره داشت که نزدیک‌شدن به یک نگاره، جدا از دو بخش سازنده‌ی آن ممکن بود.

پانوفسکی با تمرکز به اهمیت جدایی مضامین و موتیف‌های کلاسیک در هنر قرون وسطا یک اختلاف سبک‌شناسی ماندگار در کار خود میان ایده‌ی یک اثر هنری و فرم خاص این ایده ایجاد کرد که به طرق گوناگون پنداشته می‌شود؛ فرم تا حدودی گویا و سرنخی برای مضمون خیالی مهم‌تری می‌شود و نقش آن یکی از بخش‌های پیشنهادی به معنایی فراتر از معنای بصری است.

هرچند پانوفسکی به‌خاطر نظریه ترجیح می‌داد این موضوع را در نظر بگیرد که فرم و محتوا به طرز غیرقابل تفکیکی با هم یکی می‌شوند و تنها با هم می‌توانند به معنای شمایل‌شناسی و معنای مورد نظر کاسیرر به یک اثر هنری زندگی بخشند، گامبریچ دراین‌باره اظهار می‌دارد: «ارتباط میان اندیشه و تصاویر، میان فلسفه و یک مسئله‌ای است که از حدود شمایل‌شناسی فراتر می‌رود.» شمایل‌نگاری یک روش تحقیقی و شمایل‌شناسی یک دید تاریخ هنری است. بنا به نظر پانوفسکی یک واکنش زیبایی‌شناختی شهودی نسبت به یک اثر هنری آن‌چنان که در زمان و مکان خاص خود حضور دارد.

پانوفسکی نمونه‌ای از مورخ فرهنگی در زمینه‌ی سنت قدیمی بود که نقطه‌ی مبداء مطالعات خود را آثار هنری در نظر می‌گرفت. برای نمونه در بیشترین حدود مطالعه‌ی شمایل‌شناسانه در مورد معماری اصیل قرون وسطایی در معماری گوتیک و قرون وسطایی، پانوفسکی به سنگ‌های مخصوص عمارت یا رانش‌ها و خلاف رانش‌های ساختمان معماری توجهی نمی‌کند و به جای آن کاتدرال را یک مدرک تاریخی یا توضیح متافیزیکی از جهان به‌صورت تجسم‌یافته در سنگ در نظر می‌گیرد. او به جداسازی اجباری مصنوعات هنری علاقه‌ای نداشت؛ او دریافت که فراتر از محدوده‌ی مشخص‌شده که در آن بیشترین تحقیق تاریخ هنری انجام می‌گیرد، یک گره‌ی ارتباطی وجود دارد که آگاهانه یا ناآگاهانه به منطقه‌ی وسیعی از پدیده‌های فرهنگی دیگر منشعب می‌شود. او از پیچیدگی‌های ارتباطات لذت می‌برد و به هیچ‌چیز بیشتر از فراهم‌آوردن راه‌حل‌های مبتکرانه برای وارد‌کردن نظم به آشفتگی‌های ظاهری عشق نمی‌ورزید.