همه‌چیز درباره کاغذ ایرانی | بوم سنتی در هنرهای ایرانی
بوم اولیه و نحوه آماده‌سازی
خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت اول
انتشارات کمال هنر | نویسنده: دکتر محمدمهدی هراتی- مهدی عتیقی مقدم
مجله هنرهای تجسمی آوام تلخیص: مجتبی رستمی
تاریخ کاغذ ایرانی:
بوم در لغت معانی مختلفی دارد، بوم واژه‌ای اوستایی و به معنی سرزمین، ناحیه، سرشت و نیز کره زمین است. هرگاه تاریخ و وقایع تاریخی در ایران را موردبررسی قرار می‌دهیم همواره با مواردی روبرو می‌شویم که به‌واسطه زمان و موقعیت زمانی در ایران گاهی شکوه و جلال آثار به اوج و تکامل خود رسیده. حتی در بعضی موارد سرآمد و شروع و ساخت ایجاد هنری بدیل و خاص را به ایرانیان نسبت می‌دهند همانند پدیده‌ای به نام بوم مرغش[۱] و در بعضی مواقع و با شرایط و موقعیت‌های مختلف متأسفانه شاهد افول و نابودی هنر یا سبک و روشی هستیم مانند ورود کاغذهای به‌اصطلاح فرنگی و به تعطیلی کشاندن آخرین کاغذگری ایرانی در حدود ۷۰ سال قبل در اصفهان.
در این میان فلسفه بوم سازی نیز در ایران از این قاعده مستثنا نیست و با نگاهی اجمالی به سده‌های آغازین ثبت آثار به‌صورت مکتوب در ایران به پیدایش بوم‌هایی گوناگون بسته به زمان و کیفیت ارائه متفاوت برمی‌خوریم که گاهی آن‌چنان کیفیت فاخر و دست‌نیافتنی به خود گرفته که تنها برای موارد خاص و سلطنتی استفاده‌شده‌اند و در برخی موارد هم بوم‌هایی متداول در اختیار اقشار مختلف مردم و هنرمندان بوده است.
اما نکته قابل‌توجه در بین هنرمندان ایران این است که با بالا رفتن اهمیت آثار هنری در میان مردم لزوم حفظ و ماندگاری آن نیز بین مردم و به‌ویژه هنرمندان شدت پیداکرده و همواره هنرمندان سعی بر ساخت بوم‌هایی با کیفیت بالاتر داشته که این موضوع ازلحاظ تاریخی مهم است.
بدون شک کاغذ را باید نخستین بوم حقیقی برای انجام کارهای هنری در همه سده‌های تاریخی و سرزمین‌های مختلف دانست. بر همین اساس است که نخستین گام جهت ساخت و آماده‌سازی بوم کاغذی را شناختن سوابق کاغذ و کاغذسازی می‌دانیم.
پاپیروس: شاید بتوان آن را قدیمی‌ترین کاغذ ساخت دست بشر دانست که از ساقه و الیاف گیاهانی آبزی که در سواحل رود نیل می‌روئیده به دست می‌آمد. کشف رموز پیچیده اهرام مصر و مدارک به‌دست‌آمده از آن‌ها سابقه کاغذسازی از پاپیروس را به ۵ هزار سال قبل از میلاد می‌رساند. آشوری‌ها و ایرانیان نیز از پاپیروس استفاده می‌کردند و شواهد مختلفی وجود دارد که نشان می‌دهد این گیاه توسط ایرانیان شناخته‌شده است.
ایرانیان ساخته‌های پاپیروسی را کاغذ حصیری می‌گفتند و برای افزایش مقاومت آن را در عصاره سدر قرار می‌دادند.
اما دراین‌بین با نگاهی به آثار بجای مانده در طول تاریخ هنر ایران این نکته قابل‌ذکر است که همواره هنرمندان برای بهره‌برداری بهتر از کاغذهای گوناگون، بدون شک از آهار برای بالا بردن کیفیت کاغذهای مورداستفاده خود بهره می‌بردند و آنچه مهم بوده است به علت ناهموارِ بودن کاغذها یا همان بوم به‌وسیله آهار هم استحکام کاغذ را چندین برابر می‌کردند و هم با صیقل بعد از آهار کاغذهایی یکدست برای خود آماده می‌ساختند.
کاغذ: برای نخستین بار شخصی از کشور چین بنام تسایی لون در سال ۱۰۵ میلادی موفق به ساخت کاغذ شد او تولید کاغذ را از خرد کردن و خیسانیدن مواد کم‌بها نظیر پوست گیاهان و زوائد خشک پنبه و نخ‌های ماهیگیری استفاده کرد.
ایرانیان به فنون کاغذسازی، اصطلاحاً (کاغذگری) می‌گفتند و کارگاه‌های بزرگی در شهرهای مختلف ایران به تولید انواع کاغذ اشتغال داشتند.
فنون کاغذگری توسط چند نفر از اسرای چینی در حاشیه رود طراز (تراز) در نزدیکی سمرقند به ایران راه یافت، در جنگی که بین ایرانیان مسلمان و اسرای ترک و چینی اتفاق افتاد اسیران چینی که خود از کاغذگران بودند بعد از پذیرش اسلام با مسلمانان سمرقند و بخارا، همکاری نمودند و کارگاه‌های کاغذسازی دایر کردند.
ایرانیان با استفاده از مواد مرغوب‌تر و استفاده از گیاهانی که دارای الیاف بلندتر و محکم‌تر بودند توانستند تحولی در تولید و ساخت انواع کاغذ به وجود آورند که کاغذ سمرقندی، منصوری، خراسانی، بغدادی و مشقی از آن جمله است. پس از رواج کارگاه‌های کاغذسازی در ایران از طریق ری و آذربایجان و بغداد، ساخت کاغذ در شام و دمشق معمول گردید که پس از آغاز جنگ‌های صلیبی، فنون کاغذسازی از طریق اسپانیا به اروپا راه یافت.
ازآنجایی‌که شناخت انواع کاغذهای سنتی ایرانیان در آماده‌سازی بوم موردتوجه بوده است اشاره مختصری به برخی از انواع کاغذهای ایرانی در این فصل ضروری است:
گفتیم که اوایل سده دوم هجری (۱۳۴ هجری) کاغذسازی ایرانیان در خراسان آغاز گشت و نخستین کاغذها را از الیاف کتان و شاهدانه در مرو و سمرقند ساختند و ایرانیان برحسب ضرورت کاربردی توانستند انواع کاغذهای را ساخته و حتی کاغذهای الوان و رنگین تولید کنند که غالباً منشأ ایرانی دارند و از انواع آن می‌توان به کاغذ ابریشمی – کاغذ پوستی – کاغذ تبتی – کاغذ حریری … نام برد که در گفتاری دیگر درباره انواع کاغذ صحبت خواهیم کرد.
پی‌نوشت:
[۱] – یکی از بوم های زیبا برای اشیاء لاکی (پاپیه ماشه)، بوم مرغش است که اغلب شاهکارهای روغنی برروی این نوع بوم کار شده است. مرغش، سنگی است شبیه به مردار سنگ نقره و طلایی یا مانند سنگ دلربا که براق و چمشک زن است و در بعضی نواحی ایران یافت می شود. برای تهیهٔ بوم مرغش، این نوع سنگ را می کوبند و صاف و الک می کنند و برای اینکه بر روی سطح کار مالیده شود، ابتدا زمینهٔ بوم سفید قلمدان را با رنگ قهوه ای تیره می کنند و بعد از خشک شدن و سوهان زدن، بر روی آن روغن کمان می زنند.
قسمت‌های قبلی را اینجا بخوانید:
خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت اول
خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت دوم
خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت سوم
در همین ارتباط اینجا بیشتر بخوانید:
