جنبش خوشنویسی در هنر اسلامی مدرن | المدرسه الحروفیه و حامد عبدالله
تا اینجا دیدیم که جستجوی هویت زیبایی‌شناسانه چه افق‌های متفاوتی را پیش روی هنرمندان مصری گشود. یکی از مسیرهای این جستجو، هنرمندان را به سمت زیبایی‌شناسی هندسۀ اسلامی و خط عربی رهنمون شد. گفتیم که پان-عربیسم عبدالناصر فضایی برای این گرایش پدید آورد و در ادامه متأثر از رویدادهای سیاسی به‌ویژه روابط جهان عرب با اسرائیل، قوام بیشتری یافت. در دهۀ ۱۹۶۰ می‌توان اوج‌گیری این گرایش را به‌خصوص در رجوع به خوشنویسی مشاهده کرد. مکتب هنری خوشنویسی بر مبنای استفاده از الفبای عربی شکل گرفته. عنوان معمول برای این مکتب المدرسه الحروفیه است.
مبنای جنبش خوشنویسی در هنر اسلامی مدرن، هنر خوشنویسی اسلامی سنتی است. در این سنت، خوشنویسی حروف به کلمات ارزش زیبایی‌شناختی می‌دهد و این مسئله در فرهنگ‌هایی معنا دارد که خط‌نگاری به‌خودی‌خود یک هنر محسوب می‌شود.
این مکتب نه به‌صورت یک تشکل مشخص، بلکه به‌صورت جریانی موازی در کشورهای عربی توسط هنرمندان منفرد طی دهه‌ها شکل گرفته و تا دهۀ ۱۹۹۰ به قوت خود باقی بود. می‌توان انواع مختلفی از خوشنویسی را در این جنبش هنری تعریف کرد؛ خوشنویسی محض، خوشنویسی انتزاعی و خوشنویسی ترکیبی. هریک از این دسته‌ها خود زیرشاخه‌های دیگری را دربرمی‌گیرند. آنچه برای ما حائز اهمیت است نحوۀ بهره‌گیری هنرمندان از این المان هویتی برای اتصال با بدنۀ فرهنگی خود و یافتن بیان زیبایی‌شناختی منحصربفردشان است.
حامد عبدالله[۱] ۱۹۱۷-۱۹۸۵ یکی از هنرمندان شاخص مدرنیسم مصر و تاریخ هنر پسااستعماری است که ابداعاتش در زمینۀ حروف عربی اغلب در ارتباط با ایدۀ حروفیه تلقی می‌شود. او هنرمند خودآموخته‌ای است که خارج از نظام آموزش هنر قاهره یا اروپا مسیر هنری خود را ساخته و روابط خود را بسط داده. استفادۀ بیشتر سیاسی و تهاجمی عبدالله از حروف عربی او را به چهرۀ شاخصی تبدیل کرده است. او طی دوران شکل‌گیری هنرش، خوشنویسی سنتی را فرا گرفت؛ حرکتی که در مدرنیسم حاکم بر قرن بیستم قاهره نوعی شنا خلاف جهت آب بود.
عبدالله بیان هنری خود را در دوران حکومت ناصر پی ریخت و مشخصاً از جریان هنری غالب این دوره، به آن شکلی که زندگی روستایی فلاح را در مرکز توجه قرار داده بود فاصله گرفت و وارد جریان دستوری سوسیالیستی هنر نشد. او از حروف و نوشتن الهام گرفت؛ نمادی از تمدن، نوشتن به‌عنوان حیطه‌ای حساس با قدرت بصری خارق العاده.
این‌گونه، نوشتن در نقطۀ مقابل آن نوشته‌ای است که به‌خاطر ممنوعیت تصاویر سعی در حقنه‌کردن معنا به کلمات دارد. عبدالله نوشته را به چندین نحو با نقاشی پیوند داده؛ از ملموس‌ترین‌ا‌ش تا متافیزیکی‌ترین آن (نوشتن خوشنویانه، نوشتن حرکت‌نگارانه، طلسم‌نویسی و …) که با مدیاهای بصری متعددی به اجرا درآمده؛ از رنگ روی پاپیه ماشه گرفته تا چاپ برجسته و آبرنگ.
در کار عبدالله زبان و تصویر از هم جدا نیستند، این دو در جستجوی یک فضای سوم با هم جمع شده‌اند. زبان بصری عبدالله متأثر از معماری، خوشنویسی و مینیاتور سنت اسلامی و به‌همان اندازه متاثر از هنر ایران، افریقا و مدرنیسم اروپا است. اگرچه بیش از هرچیز او در خلاص کردن خود از جدایی بین انتزاع و فیگور، هندسه و نظام سمبل‌ها، بیشترین امکان را در تلفیق فضای نقاشانه و فضای نوشتار یافته.
او به شیوه‌های مختلفی به‌دنبال بسط قدرت نوشتار و تصویر است و این کار را با مجموعه‌ای از نشانه‌های سیال، کلمات معنوی، طلسمات و درکل آنچه خود کلمۀ خلاق می‌خواند، انجام داده. با الفبایی که یک پا در متن‌مقدس دارد و پایی دیگر در فرم بدن انسانی. گویی کلمه به هیأت تن درآمده باشد. در این نگاه تفاوتی میان من/بدن و من/کلمه وجود ندارد. این مفهوم بیش از هرجا در اثر الشریدا نمود یافته؛ الشریدا را می‌توان غرق در افکار معنا کرد، یا آواره و دربه‌در.
می‌توان گفت ردی که عبدالله در تاریخ هنر مدرن از خود به‌جا گذاشته، بازیابی نوشتن نه فقط به‌عنوان یک بدنۀ بصری، بلکه نیز به‌عنوان یک شیوۀ رفتار اجتماعی و نمادین است. با ارزش دادن به نیروی بصری و پلاستیک نوشته و احضار قدرت آن در سمبل‌ها و تقدس‌زدایی از آن با پیونددادنش به بدن.
در قسمت بعدی نگاهی به جریان‌های معاصر هنر مصر خواهیم انداخت.
قسمت قبل از پرونده مصر را اینجا دنبال کنید:
نگاهی به سیر هنر مصر از دورۀ مدرن تا معاصر | مقدمه و قسمت اول
سبک نو-فرعونی ترکیب پیچیده‌ای از بازآفرینی گذشتۀ تاریخی | قسمت دوم
محمود مختار نابغۀ مصری و اولین مجسمه ساز شهری مصری | قسمت سوم
ملی‌گرایی بومی در هنر مصر؛ تصویر آرمانی فلاح | قسمت چهارم
خوارج؛ گروه هنر معاصر مصر | قسمت پنجم
گروه هنر و آزادی سورئالیسم مصر | قسمت ششم
منابع:
– سیری در نقاشی مدرن در جهان اسلام و شکل‌گیری مکتب خوشنویسی معاصر، وجدان علی، پایان‌نامۀ دکترا، دانشگاه لندن، دانشکدۀ مطالعات شرق و افریقا، ۱۹۹۳.
– Hamed Abdalla; Talisman Modernism، مراد منتظمی، المناظر، ۲۰۱۹.
[۱] او طی حیاتش نمایش انفرادی نداشت اما چند نمایشگاه گروهی در قاهره، لندن (به همراه همسرش تحیه حلیم)، پاریس و آمستردام برگزار کرد. در سال ۲۰۱۸ نمایشگاه مرور آثار این هنرمند به کیوریتوری مراد منتظمی در مؤسسه هنری موزایک رومزThe Mosaic Rooms لندن برپا شده است.
