هنرمندان عراق، اقتضائات درونی و بیرونی بیان هنری

هنرمندان عراق در سال‌های دهۀ ۱۹۶۰ با آنچه از دستاوردهای پیشگامان و گروه‌های دیگر هنری کسب کرده بودند و نیز در اثر تعاملات بیشتر با اساتید اروپایی و بورسیه‌های تحصیل در خارج از کشور، دوره‌ای از تحولات خلاقانه را تجربه کردند. این نسل از هنرمندان حلقۀ ارتباطی مهمی میان نسل پیشگامان و نسل‌های بعدی بودند و دیدگاه نوی آن‌ها تا سال‌ها بعد در هنر عراق قابل ردگیری است. یکی از گروه‌هایی که در این بازه شکل گرفت گروه المجددین[۱] یا نوآوران(۱۹۶۵ تا ۱۹۶۹) است. هنرمندان اصلی این گروه در خود رسانه و سبک دست به تجربه زدند.

سالم الدباغ؛ نقاش انتزاعی، در کار خود از رنگ سیاه و سفید ملهم از چادرهای عشایر و اشکال سادۀ هندسی بهره می‌برد. آثار او با فضاهای خالی گسترده و سادگی رازآلودشان حکایت از سکوتی درونی دارند. گویی انتزاع در کار دباغ هم ساده‌سازی هندسی در رویکرد اروپایی را به یاد میاورد و هم ذهنی‌گرایی انتزاع امریکایی.

هنرمندان عراق هنر مدرن عراق — چند اثر از سالم دباغ

هنرمند دیگر این گروه صالح الجمیعی با به‌کارگیری کارماده‌ای تازه، نقاشی و مجسمه را به هم نزدیک می‌کند. او از آلمینیوم در آثار خود بهره می‌گیرد و با این مادۀ عصر مدرن نقش‌هایی از مناظر بومی عراق تصویر می‌کند و جایی میان انتزاع و فیگور حرکت می‌کند. اما بیشتر به انتزاع متمایل است. و یا هنرمند دیگر گروه علی طالب که اگر هم فیگور بدن انسانی را وارد کار می‌کند در وضعیتی شبح‌گون و قطعه‌قطعه در حال تحلیل رفتن تا مرز انتزاع تصویرش می‌کند. در کار این هنرمندان می‌توان دید که فردیت نقاش در حال پررنگ شدن است.

با این وجود هنرمند دیگری به نام عامر العبیدی از همین گروه، تجربیات سبکی خود را تنها تا مرز ساده‌سازی فیگوراتیو پیش می‌برد و مضامین عامه را با موتیف اسب وارد کادر کرده و در همان حیطه دست به آزمون فرمی می‌زند. آثار او مملو از نقشمایه‌های بومی و تمثیل از جنس قصص کهن است. از این منظر شاید نتوان کار عبیدی را سنت شکن دانست بلکه بیشتر وامدار سنت‌های تصویری و روایی کهن عراق است.

رویداد مهمی که در اواخر این دهه عراق و دیگر کشورهای عربی را متأثر کرد و هنرمندان نیز از تأثیرات آن برکنار نبودند، شکست کشورهای عربی در جنگ شش روزه با اسرائیل در ۱۹۶۷ بود. این اتفاق روحیۀ ملی‌گرایی عربی را تقویت کرد و تأثیر آن را می‌توان در شکل‌گیری گروه نگاه نو[۲] (۱۹۶۹تا ۱۹۷۲) مشاهده کرد.

این گروه بسیار سیاسی بود و با آرمان‌های پان‌عربیسم تعریف می‌شد. آن‌ها از سبک هنری آزادتر و شخصی‌تری نسبت به دیگر گروه‌های هنری پیش از خود حمایت می‌کردند اما همچنان الهام‌گرفتن از میراث و سنت را تشویق کرده و آن را امری پویا می‌دانستند نه صلب و متعلق به گذشته. الهام از میراث عربی در این دوران در جنبش حروفیه نمود میابد.

در کار ضیاء العزاوی و رافع الناصری -هر دو از گروه دیدگاه نو– می‌توان تأثیر آن را دید. باید به اهمیت این جنبش در تاریخ هنر منطقه توجه داشت. دغدغۀ هنرمندان این جنبش، زبان‌‌شناختی یا صرفاً زیبا‌شناختی نیست بلکه کارکرد اعتراضی و متحدکنندۀ آن است. از این گذشته، آبشخور استفاده از خط به‌ویژه در کار گروهی مثل بُعدِ واحد[۳]، شأن قدسی حروف در تصوف، تفکر وحدانی اسلام و تجلی آن در جایگاه حروف است. شاید بتوان گفت این رویکرد به خط، راه حل موفقی بود برای پرکردن شکاف سنت و مدرنیته و نزدیک ‌کردن افق‌های میراث گذشته و هنر مدرن عراق.

آثاری از العزاوی و ناصری با المان‌های حروفیه

اما مضمون مهم دیگر در کار این گروه، وضعیت فلسطینیان بود. یکی از آثار مهم العزاوی اثری عظیم و به‌یادماندنی با عنوان کشتار صبرا و شتیلا است که به قتل عام پناهندگان فلسطینی در اردوگاه‌های بیروت می‌پردازد. به دلیل توجه خاص گروه به دیدگاه‌های سیاسی، گرافیک تجربی و به‌خصوص پوستر مورد توجه آن‌ها بود. در مجموع گروه دیدگاه نو امیدوار بود شیوه‌های نوآوارنه و سیاست‌های انقلابی به‌ویژه آرمان فلسطین را در یک صحنه با هم ترکیب کند و آثار مترقی با رسانه‌های گوناگون خلق کند.

با این همه باید توجه داشت که عموماً آنچه گروه‌های هنری عراق را علیرغم مانیفست‌های منحصربفرد هریک به هم شبیه می‌کند خطوط ایدئولوژیک سیاسی یا ملی‌گرایانه‌ است که می‌توان آن را در ادامۀ تلاش برای حفظ تداوم فرهنگی و بازیابی هویت دید؛ چه در برابر استعمار خارجی یا در مواجهه با مدرنیزاسیون چه در زمانۀ جنگ یا دیکتاتوری.

در همین سال‌های اواخر ۱۹۶۰ وضعیت سیاسی عراق دستخوش درگیری حزب بعث با حکومت عبدالکریم قاسم است (که نهایتاً در ۱۹۷۱ او را کنار می‌زند و سوسیالیسم کمونیستی جای خود را به سوسیالیسم عربی می‌دهد و دور نیست روزهایی که دیکتاتوری صدام حسین هنرمندان را وادار به جلای وطن کند). اما شاید برای ما ایرانی‌ها هم دور از ذهن نباشد که در دوره‌های بی‌ثباتی سیاسی، تحرکات هنری و فرهنگی چه‌بسا پویاتر و مصرانه‌تر دنبال می‌شود.