مجموعه ی پیش رو ابتدا به زندگینامۀ مختصر ملک محمد، معرفی کلی آثار ایشان، دسته بندی خط های ملک محمد و بعد در دو گروهِ خط های دارای تزئینات و خطهای تزئینی و نهایتاً بررسی اجمالی چند اثر از خط های دارای تزئینات ایشان می پردازد.
به قلم نویسنده مخاطب منصور خانکه
۱- برای اولین بار اسم «ملک محمـد» را ( به شکل سرهم، ملکمحمّد ) با خط زیبایی بر سـر در یا روی شیشۀ «آموزشگاه خوشنویسی ملکمحمد» در شهر قزوین دیدم که متعلق بود به آقای احمد پیله چی قزوینی و آن خط زیبا هم خط ایشان بود. بعد هم نمونه ای از آثار مرحوم «ملک محمد قزوینی» را در کتاب «مرقع رنگین» از انتشارات انجمن خوشنویسان دیدم که محکم بود و متفاوت، برای همین هم در ذهنم ماند.
مدتی است که بررسی و نوشتن مطلب برای شناختن و شناساندن عمیق تر آثار هنری مرتبط با خوشنویسی و متفاوت عصر قاجار، و آفرینندگان آن ها ذهنم را مشغول کرده است. «ملک محمد قزوینی» یکی از صدرنشینان این بررسی است و مقالۀ حاضر هم در راستای آن بررسی و مطلب نویسی. اگر عمری باشد و مشکلات اجازۀ نفس تازه کردن بدهند ، این شناختن و شناساندن ادامه می یابد.
در دورۀ قاجار، صفحۀ مشق خوشنویسی در نستعلیق ، در خط تزئینی ، در حکاکی و نگین تراشی ، … قلمروی وسیع داشت با پادشاهانی کم نظیر چون میـرزا غلام رضا ، میرحسـین ، کلهـر، ملک محمد ، محمدطاهر حکاک-باشی ، … .
و اما چرا ملک محمد جزو خوشنویسان متفاوت است؟ دست کم به دو دلیل : چون هم مبدع نوعی خط تزئینی خوشنویسانه است که پایه و اساس آن خوشنویسی است و حکم پنجرۀ جدیدی را دارد به دنیای هنر خلاقه، هم خیلی راحت حرف دل خود را با این خط می زند. کم نیست کسی حدود ۱۷۰ سال پیش هم خطی جدید عرضه کند هم حرفی جدید؛ آن هم در جامعۀ سنتی آن روزگار. در جهت هم ذهن شدن در مورد ارزش اقدام ملک-محمد در شکستن برخی از قالب های فرمی و محتوایی، و فشار سنت و سنت گرایان در عرصۀ هنر، مثالی می زنم : یکی از اسـاتید طراز اول معاصر کشورمان، حدود ۲۴ سال پیش، حتی در مورد موضوعی مثل معادل سازی دانگ-های غبار و خفی و … با میلیمتر و سانتیمتر، با احترام و احتیاط صحبت می کند.۱
بگذریم. در مورد زندگینامۀ ملک محمد در اینترنت چیز زیادی نیافتم، الاّ مطلب ذیل. ۲ ( عجیب است که حتی در سایت رسمی انجمن خوشنویسان قزوین هم، زندگینامۀ این خوشنویس بزرگ وجود ندارد ! )
« ملک محمد قزوینی
جنسیت : مرد
تولد و وفات : ( … ) ز ۱۲۴۱ قمری
محل تولد: مشخص نیست
شهرت علمی و فرهنگی : نقاش و خطاط
از اهالی قزوین و مردی درویش مشرب بود. وی خط و نقاشی را درهم آمیخته و شیوه به‌خصوصی را ابداع کرده بود. علاوه بر این، خط نستعلیق و شکسته را خوش می‌نوشت و خطوط طغرائی ابتکاری را نیز با تزئینات نوک قلم زیباتر ساخته و حالت تصویری به آنها می‌داد. از آثار نقاشی خط وی : مرغ بسم‌الله استادانه‌ای که از جملات بسم‌الله، مرغ مخصوصی نقاشی کرده و حواشی و جوانب خط را دندانه‌دار نموده و بعضی از تزئینات اسلیمی نیز در گوشه‌های آن به‌کار برده است، با رقم : “مشقه ملک محمد قزوینی ۱۲۳۵” ؛ طغرای زیبای ” ناد علیاً مظهر العجایب… ” که در شمایل حضرت علی (ع) به استادی و نستعلیق طغرائی عمل آورده و رقم نهاده : “مشقه ملک-محمد قزوینی ۱۲۴۰ در بلده قزوین” ؛ یک قطعه از قطعات شش دانگ و نستعلیق وی که کناره‌ها را زینت داده، با رقم: “آخر خوشنویسی اول گدائی است، مشقه ملک¬محمد قزوینی ۱۲۴۱”. »
«آثار ملک محمد
بیشترین آثار این هنرمند در مجموعه های خصوصی و موزه های ایران و جهان نگهداری می شود. آثار وی شامل کتیبه ها و سنگ نوشته ها ( سردر آب انبار و مسجد ملاوردیخان قزوین ) ، ( سنگ گور شهید ثالث که توسط هنرمندان سنگ تراش حجاری شده ) ، قطعات فراوانی از قرآن ها، قباله ها، فرامین، سیاه مشق ها و آثار نقاشی خط بسیاری که امروزه دارای ارزش مادی و معنوی بسیار است. در اینجا لازم می دانم به هنرجویان و هنردوستان جوان شهر در رشته های مختلف خوشنویسی و گرافیک و … توصیه کنم که به آثار این هنرمند فرزانه مراجعه و بر سنگ نوشته ها و همین طور تابلوهای نقاشی خط و آثار خوشنویسی به جا مانده از ملک محمد قزوینی نگرش متفکرانه ی هنری و فنی کنند.» ۳
۱- فصلنامۀ چلیــپا ، شمارۀ دوم ، زمستان ۱۳۷۰
۲- این مطلب از سایت «شبکه اینترنتی آفتاب» ، به آدرس : http://www.aftabir.com عیناً نقل شده است.
۳- این مطلب از سایت «سایت انجمن خوشنویسان قزوین» ، به آدرس : http://www.qicc.ir عیناً نقل شده است.
