بررسی نمادین نقوش سنتی
نقوش هندسی در تذهیب
قسمت دوم: چهار گوش و مثلث
به قلم نویسنده مخاطب سایت تندیس فاطیما صفوی
قسمت قبل را اینجا بخوانید:
- هنرمند/منتقد؛ هم این و هم آن
- مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
- پرونده هندسه مقدس |قسمت اول|دایره و نیم دایره
– چهار گوش
چهار گوش یا مربع شکلی است که بر چهار پهلو استوار شده است،چنین شکل ایستایی مبین استقرار،استحکام و حتی رکود است و نمادی از زمین ،دوزخ و همچنین باغ عدن به شمار میرود، چنان چه اورشلیم نیز به صورت چهار گوش تصور می شود.
از نظر افلاطون،فیلسوف و حکیم بزرگ یونانی سده پنجم ق.م مربع، نماینده هماهنگی است و عالی ترین فضیلت به شمار می رود. شناختی کامل که شخص می تواند از طریق آن به حقیقت مطلق دست یابد.ابن یعقوب نیز می گوید: چهار، یکی از کامل ترین ارقام است که رقم هوش در نظر گرفته شده و همچنین تعداد حروف کلمه مقدس «الله» است.
نقش کتیبه در قالب شکل چهار گوش ،قرآن، موزه متروپولیتن، نیویورک
-کتیبه
کتیبه قابی مستطیل شکل است که در فضاهای گوناگون از جمله کلیه ی سطوح فلزی،چوبی و معماری به صورت کاشیکاری و گچ بری در قسمت مستطیل زیر گنبد،ایوان و ستون ها استفاده میشود.همچنین در نسخ کاغذی در قسمت هایی مانند سر سوره های قرآن و سر فصل های دیوان شعرا ،مرقعات و نیز سایر کتب در تزیین جلد چه به صورت ساده،مذهب یا مرصع به کاربرده شده است.
اما آغاز استفاده هدفمند از چنین قالبی در تزیینات مختلف به پایان قرن هشتم هجری قمری برمیگردد،هنگامی که استفاده از نقوش ملهم از هنر چینی مانند طرح گره و سیرسیرک رو به زوال رفت و نقوشی دیگر از همان سبک و سیاق برای نخستین بار به شیوه ای جدید جای خود را در تزیینات مختلف باز نمود.مشهورترین این نقوش کتیبه ای است که دو عرض آن به صورت نیم دایره ای انحنا دارد و در اصل این طرح از گوی چوگان شاهی چین برداشت شده است که به اصطلاح به آن «کتیبه قلمدانی» می گویند.
تزیین قرآن سده ۹ ه.ق. مجموعه دکتر ناصر خلیلی لندن– مثلث
مثلث، شکلی است با سه ضلع و سه زاویه.این شکل هنگامی که بر سطح قاعده اش بر زمین واقع شود مانند کوه، استوار و محکم به نظر می رسد اما اگر بر یکی از رأس های خود قرار گیرد مبین حالتی است کاملاً ناپایدار و متزلزل. شکل مثلث به واسطه ی زوایای تندی که دارد، نمادی از پویایی و تحول به شمار می رود که همواره خود را در پی تهاجم و ستیز نشان میدهد،با این وجود مثلث متساوی الاضلاع بیانگر الوهیت، هماهنگی و تناسب است.
شکل مثلث به واسطه ی سه ضلع ثابت خود به شکلی نمادین به عدد سه اشاره دارد و در فرهنگ ها و باورهای دیگر نیز به صورتهای متفاوت مفاهیم رمزگونه ای را بیان میکند به عنوان مثال مثلث در هند، نماد زهدان است و هم چون چند وجهی های دیگری که خود از مثلث های متساوی الاضلاع تشکیل شده اند، الهام بخش ترکیبات سه گانه ی بی شماری در تاریخ ،فرهنگ،دین و مذهب بوده است.
از جمله شعارهای سه گانه اخلاقی آیین زرتشت نظیر: پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک؛ همچنین عقل، قدرت، زیبایی. دوره های سه گانه حیات شامل تولد، رشد و مرگ. ابزارهای سه گانه ی علم کیمیا شامل: نمک، جیوه و گوگرد. اینگونه مفاهیم سبب شده اند نظام نمادین مقبولی برای مثلث به وجود آید
.
نقش لچکی در قالب شکل مثلث-لچک
به این نقش گوشه یا کنج هم گفته می شد که گاهی در حواشی کتب منظوم و منثور که در حاشیه هم کتابت داشتند استفاده می شده است و نیز در «هامش» یعنی حاشیه کتبی که مطالب جدا از متن یا
حتی از کتب دیگر بود نیز دیده شده است.
نقش لچک و کتیبه قلمدانی،قسمتی از جلد شاهنامه بایسنقری،هراتدر زمان گذشته جلدسازان و نقاشان پارچه را به شکل تیماج می بریدند و در چهار کنج جلدهای سوخت یا صدفی به کار می بردند و
با انواع تزیینات اسلیمی و ختایی آذین می دادند. با این توصیف شاید
بتوان گفت که اصطلاح« لچک» از نام قدیم چارقد کوچک و مثلثی شکل زنان و کودکان گرفته شده باشد.
نقش لچک،جلد ضربی،مکتب هراتفهرست منابع:
۱٫خوشنویسی و فرهنگ اسلامی،آن ماری شمل،ترجمه اسدالله آزاد،نشر آستان قدس رضوی،مشهد،۱۳۶۸
۲٫دایره المعارف هنرهای سنتی ایران،اسفندیار کوه نور،نشر نور حکمت،جلد ۲،تهران،۱۳۸۴
۳٫رمزهای زنده جان،مونیک دوبوکور،ترجمه جلال ستاری،نشر مرکز،چاپ ۲،تهران،۱۳۸۶
۴٫مبانی هنرهای تجسمی، عبدالمجید حسینی راد،نشر کتاب های درسی ایران،جلد۲،تهران،۱۳۸۱
۵٫مجموعه هنر اسلامی،دکتر ناصر خلیلی،ترجمه پیام بهتاش،نشر کارنگ،جلد ۳،چاپ۱، ۱۳۸۱ [/one_half_last]
