به قلم نویسنده مخاطب منصور خانکه
بخشهای قبل را اینجا بخوانید:
کارهای ملک محمد «تفننی» نیست، چون :
الف- وجود و حضور مکتوب و پُررنگ خیل خوشنویسان نام آور دوره های قبل در اقلام مختلف مانند یاقوت مستعصمی، میرعلی تبریزی، میرعلی هروی، میرعماد ( هم شهری ملک محمــــد ) ، عبدالرشـید دیلمی ( هم شهری ملک محمد ) ، خواجه اختیار منشی گنابادی، احمد نیریزی، درویش عبدالمجید طالقانی ( هم شهری ملک محمد ) از یک سو، و زندگی در دورۀ کثرت خوشنویسان تراز اول به ویژه در قلم های نستعلیق و نسخ مانند عباس نوری، اسدالله شیرازی، فتحعلی حجاب شیرازی، سید علی حسینی تهرانی حکاک در نستعلیق و زین العابدین اصفهانی، آقا غلامعلی اصفهانی، احمد شـاملو و محمد شفیع تبریزی در نسخ از سوی دیگر، باعث شد تا طبع بلند و نبوغ و درک عالی ملک محمد، دامنۀ تحول در قلم های مختلف را با فرض رعایت قواعد، بسیار تنگ بیابد، مقلد تام بودن را بی فایده بداند و چه بسا رقابت با آن بـزرگان را هم در توان خود نبیند، پس راهی دیگر را در پیش بگیرد و خط جدیدی بیافریند. به قول رابرت فراست:
در جنگلی دو راه از هم جدا می‌شد و من
آری من- راهی را در پیش گرفتم که رهگذر کمتری داشت
و تمامی تفاوت در همین بود
ب- اگر دورۀ زندگی ملک محمد را دورۀ افول قلم ثلث بدانیم، و هم زمان خط های تزئینی ملک محمد را که بر پایۀ خط ثلث تحریر و تزئین کرده به خاطر بیاوریم، ممکن است به دستاوردهای ذهن آگاه ملک محمد برای برون رفت از وضعیت بحرانی قلم یادشده در زمانۀ خودش و حتی زمانۀ بعد، دیگر «تفننی» نگوئیم.
– در صفحۀ ۱۳۵ آقای آغداشلو اظهار کرده اند : «… نگاه کنید به خط های بامزه و عجیب ملک محمد قزوینی … و ببینید چه تأثیری بر هنر دوران خود و یا هنر دوران بعدی گذاشته اند. تقریباً هیـچ!»
این که ملک محمد تقریباً هیچ تأثیری بر هنر دوران … نداشته است، با توجه به نکته های آمده در ذیل، ممکن است محل شک باشد :
نکتۀ اول : اگر هنرمندی دوران خود یا دوران های بعد از خود را تحت تأثیر قرار نداده ، لزوماً به معنی نازل بودن کیفیت آثار او نیست و چه بسا عوامل مختلف ( از جمله سنت شکنی هنری آشکار و گسـتردۀ هنرمند، جامعۀ به شدت سنتی، ناآگاهی یا حسادت سـایر هنرمندان به ویژه هنرمندان با نفوذ ) با هم دست به یکی کنند تا مدت¬های طولانی نام و آثار هنرمندی فوق العاده خلاق، سانسور شوند.
نکتۀ دوم : به نظرم اگر وقتی و حوصله ای و دقت نظری باشد، امکان ردیابی تأثیرات هنر ملک محمد در دوران-های بعد از ایشان وجود دارد. یک نمونه :
در موزۀ رضا عباسی قطعه ای از ملک محمد وجود دارد با مضمون «من کل زوج بهیج من کل فج عمیق» که احتمالاً در سال ۱۲۵۰ قمری نگاشته شده است و نمونۀ عالی است از ایجاز و فشردگی در خوشنویسی. قطعۀ دیگری با همین مضمون در موزۀ خوشنویسی قزوین وجود دارد که محمدعلی خیارَجی آن را کتابت کرده و مربوط است به سال ۱۳۴۰ قمری. از نظر نوع خط ( که نستعلیق است) و ترکیب بندی قطعۀ مورد بحث، خیارجی عموماً از ملک محمد پیروی یا نقل کرده است، آن هم ۹۰ سال بعد!
ضمناً علت این که تصویرهای دو قطعۀ مذکور را این جا نیاورده ام، این است که متأسفانه نتوانستم پیدایشان کنم.
نکتۀ سوم : آقای آغداشلو در همان کتاب، صفحۀ ۱۹۷ می¬گوید: «شاید هم میرعماد نخستین کسی باشد که سیاه مشقش را امضاء کرده – تا بعدها که میرزا غلامرضای اصفهانی، در نمونه هایی، تقریباً تمام ورق را با امضایش سیاه مشق کرده است!»
از یک طرف در بخشی از مدخل مربوط به میرزا غلامرضا اصفهانی در کتاب یاد شده آمده است : «در سال ۱۲۴۶ در تهران متولد شد و … .»
هم چنین چندین قطعه از ملک محمد وجود دارد مربوطه به تاریخ ۱۲۵۰ قمری یعنی در سالی که میرزا غلامرضا کودکی ۴ ساله بوده است.
از طرفی دیگر، ملک محمد در بخشی از قطعۀ تصویر دوم و در تمام قطعۀ تصویر سوم از مقالۀ حاضر، اسم خود را چندین بار سیاه مشق گونه به همراه صفاتی برای خود تکرار می کند. گر چه قبول که این قطعات سیاه مشق نیستند.
پس شاید بتوان گفت که حتی میرزا غلامرضا اصفهانی نیز در آثاری که تقریباً تمام ورق را با امضایش سیاه مشق کرده است، از ملک محمد تأثیر پذیرفته است.
حالا نوبت گفته هایی از آقای آغداشلو است که به نظر می رسد در تأیید جایگاه خاص ملک محمد باشد :
در صفحۀ ۱۸۸ آقای آغداشلو چنین گفته است : «ملک محمد قزوینی که از قلم نی برای خط هایش استفاده کرده، با گوشه ی همان قلم نی شکل ها و نقش و نگارهایی را ساخته و پرداخته که از قاعده ی استفاده ی سنتی از قلم نی بسیار فراتر رفته است و … .»
– و نظر آخر ایشان که در صفحۀ ۱۹۵ کتاب «آسمانی و زمینی» آمده است : «در این میان شاید ملک محمد قزوینی را به عنوان مبدع نوعی خط تزئینی بشود به حساب آورد.»
۵- و اما بحث را جمع کنم :
ملک محمد، خوشنویسی خط شکن بود به هر دو معنی، چون :
۱- اهل رونویسیِ مادام العمر نبود پس نوعی خط تزئینی را بر پایه یا با استفاده از قلم های رسمی و حسابی جاافتاده، ابداع کرد.
( در این خط، عموماًً از تنها رنگی که استفاده می کند، همان مرکب است. ضمن آن که تزئینات، بار تذهیب را هم به دوش می کشد. )
۲- در بعضی از آثارش به طرز کم نظیری، راحت و سرراست حرف دلش را در مورد خودش می زند: «بیقدر بیقرب، ملکمحمد … بیعزت ملکمحمد … ؛ ملکمحمد بینوا، ملکمحمد روسیاه، ملکمحمد بیپناه، ملکمحمد دردانه» . در جایی هم، به ظاهر هنر خود را هیچ می کند: «آخر خوشــــنویسی اول گدائیست» ، گرچه در باطن، گویی ملک محمد دوربینی به دست ما داده که با آن زمانۀ او و زمانۀ خودمان را ببینیم! زمانه هایی که گرچه بین شان چیزی در حدود ۱۵۰ سال فاصله است، ولی یک اصل آن ها را خیلی به هم نزدیک کرده است : آخر و عاقبت هنرمند مستقل، شاید به گدایی افتادن باشد!
هنرمندان خلاق و زیبایی آفرین خورشـیدهای کوچک و بزرگی هستند در کهکشان هنر ، و جالب و عجیب این که گرچه می میرند ولی نورشان نمی میرد. ملک محمد هم گرچه مدت هاست که رفته، ولی نورش نرفته و نمی رود.
[divider style=”solid” top=”20″ bottom=”20″] * علامت سوال در این متن، به معنی عدم اطمینان از قرائت کلمه یا کلمه های آمده در قطعۀ خوشنویسی مورد بررسی است.پی نوشت ها
۵- تصویر از سایت «گرته» ، به آدرس : http://www.garteh.com ، دانلود شده است.
۶- تصویر از سایت «موزۀ هنر متروپولیتن» ، به آدرس : http://www.metmuseum.org دانلود شده است.
– در سایت مذکور ، متن به این صورت قرائت شده : “as-salam `alaika ya muhammad `abdallah” .
– در سایت «هنر شیعی» ، به آدرس : http://www.shiaarts.ir ، متن به این شکل خوانده شده : «السلام علیک یا اباعبدالله»
– «فصلنامۀ چلیپا ، شمارۀ دوم ، زمستان ۱۳۷۰» ، صفحۀ ۱۰۲ ، خط را این گونه خوانده : «السلام علیک یا محمد ، عبدالله»
– در وبلاگ «خوشنویسی فارسی» ، به آدرس : http://artworkshop.blogfa.com ، متنی برای این قطعه نوشته نشده است.
۷- فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته : حمیدرضا قلیچ خانی. تهران : روزنه ، ۱۳۸۷ . ( ویراست دوم ، چاپ سوم ، ۱۳۹۰ ) – صفحۀ ۱۵۲ .
۸- نمونه ای از این نظرات ، این است : در بخش «بعضی از نام ها و اصطلاحات » از کتاب آسمانی و زمینی ، در مدخل مربوط به ملک-محمد قزوینی گفته شده است : «آثاری تا سال ۱۲۵۰ از او دیده شده است.»
۹- http://media-cache-ak0.pinimg.com/736x/5f/63 /09/5f6309c942653f233e0c8308d043a7a8.jpg
۱۰- تصویر از وبلاگ «مشقنامۀ شیخ» ، به آدرس : http://www.sheikh.ir/8604.aspx ، دانلود شده است.
۱۱- تصویر، عکس بدون اجازه ای است که از یکی از آثار خوشنویسی آمده در انتهای کتاب «آسمانی و زمینی» گرفته شده است.
۱۲- تصویر از سایت «هنر شیعی» ، به آدرس : http://www.shiaarts.ir ، دانلود شده است.
۱۳- آسمانی و زمینی ، نگاهی به خوشنویسی ایـرانی از گذشته تا امروز : آیدین آغداشلو در گفتگویی بلنـد با علیرضا هاشمی نژاد. دانشگاه شهید باهنر ( کرمان ) تهران : نشـر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۸۴ . ( چاپ سوم ، ۱۳۹۱ ) [/one_half_last]
