بررسی نظام تصویری حمد میرعماد

بررسی نظام تصویری حمد میرعماد 

سایت تندیس به قلم نویسنده مخاطب منصور خانکه

۱- آیدین آغداشلو در کتاب «آسمانی و زمینی» ۲ گفته است :

« … سوره­‌ی حمد را چهار سال طول کشید تا تمام کردم: آخرِ سال ۶۴ تمام شد. حجم کار این چنین زیاد نبود، اما منظم و پیاپی کار نمی­‌کردم. هر وقت حالم بد یا منقلب می‌­شد می­رفتم سراغش… متمرکز می­شدم بر روی کارم و جهان تعطیل می­شد.

… و من می­‌نشستم در اطاقم و با قلم­‌مو و رنگ سفید سوره­‌ی حمد را می­‌نوشتم بر روی مقوای سورمه­‌ای ِ سیر و دل توی دلم نبود که نکند درست از کار درنیاید. شوخی که نبود سوره­‌ی حمد را نوشتن، آن هم از روی بهترین خط «میرعمادالحسنی­‌السیفی» … . »

حمـد میـرعمـاد

۲- می خط در کف میر است بنوشان و بنوش

تـا کـه مـعلوم شـود مسـتی صهبای عماد ۳ 

۳- گفتۀ جناب آغداشلو در بند ۱، شد موتور جستجو و بررسی من، در قلمرو سورۀ حمدی که به دست عماد­الحسنی کتابت شده. و دوست داشتم به مصداق مصرع اول از شعر بند ۲، در نوشیدن و نوشاندن این می، من هم سهمی داشته باشم.

و اما نتیجۀ این بررسی :

۴- قطعۀ خوشنویسی مورد بحث، حمد میرعماد، به عنوان یک کل منسجم و زیبا، واجد ویژگی­‌هایی است که سریع خود را نشان می­‌دهند؛ مانند:

الف- کُرسی داشتن قطعه :

  • وجود فاصلۀ مساوی و مناسب بین خطوط افقی کُرسی
  • رعایت خطوط عمودی کُرسی

ب- تعادل داشتن قطعه:

  • سطر اول (بسم الله الرحمن الرحیم): در دو طرف پایین سطر، یک سه­‌نقطه در سمت راست و یک دونقطه در سمت چپ، به­‌نحوی تحریر شده‌­اند که زیرِ نقطه­‌ها کم و بیش هم‌راستا است.
  • سطرهای اول، دوم، سوم، چهارم و پنجم : ارتفاعِ شروع و خاتمۀ سطرها تقریباً برابر است.
  • سطر آخر (علیهم ولاالضالین): دو طرف پایین سطر، دو دونقطه نگاشته شده که زیر نقطه­‌ها هم کم و بیش هم­‌راستا است.
  • زاویۀ نسبتاً مساوی در شروع سطرها: «بسم»، «لحمد»، سرکش «مالک»، سرکش «ایاک»، «صر» و «علیهم».

پ- کشـیده‌­های عالی داشتن قطعه: کشیده­‌ها نگاه را سمت خودشان می­‌کشند و زیبایی، استحکام و سرجای درست نشستن آن­ها، در فاخر شدن این قطعه نقش­ چشم­گیری دارد.

۵- این شاهکار، ویژگی­‌هایی نیز داردکه با دقتی بیش­تر و آرام­تر ، متجلی می­‌شوند :

الف- در حد کمال بودن بعضی از حروف و کلمه‌­ها. اجازه بدهید کمی در مورد این نکته توضیح بدهم. این که «در حد کمال» دانستن چیزی، ممکن است هم مبالغه باشد هم نظر شخصی، درست. ولی اگر فرض کنیم کسی برخی از مفردات قطعۀ مورد بحث را جدا کرده و بدون امضاء میرعماد، در برگی دیگر آورده و به یک اهل خوشنویسی نشان دهد و از او بخواهد که نام کاتب آن را بگوید، احتمالاً یکی از خوشنویسان معاصر را نام می‌­برد. البته منظورم از «اهل خوشنویسی»، استاد طراز اول خوشنویسی یا کارشناس خطوط قدیمی نیست.

و اما آن برخی از مفرداتِ در حد کمالِ این قطعه، که طی این دورۀ طولانی چهارصد سال‌ه­ای که از مرگ میرعماد می­‌گذرد، در شیوه­‌های غالب و رایج امروزی نیز کم و بیش بدون تغییر یا با تغییر اندک نسبت به سبک میرعماد کتابت می­‌شوند:حمـد میـرعمـادب- ترکیب­‌بندی زیبا و خلاقانه داشتن؛ مانند نمونه­‌های ذیل :

قراردادن حرف «الفِ» الله بالای «میمِ» «بسم» دست کم به دو منظور: پرکردن بخشی از فضای خالی بالای «میم»؛ «الف» جایی قرار داده شده که با یک مکث، ادامۀ طبیعی کشیدۀ «سین»  است و به فرض اگر کشیدۀ «سین» را ادامه داده و به «الف» وصلش کنیم، «بسا»ی صحیح و چشم نوازی از آن حاصل می­‌شود.

حمـد میـرعمـاد

هم­‌راستای عمودی بودن «نون»های سطرهای اول و آخر قطعه، هم­چنین چیدمان پلکانی معکوس در «نون»های «الرحمن» ( سطر دوم ) ، «الدین» ، «نستعین» و «الذین» .

قراردادن «لله» بین دو حرفی که از نظر شکلی مانند هم هستند: یکسانی تقریبی «دال» «الحمد» و «ر» «رب» .

حمـد میـرعمـاد

قرار دادن حرف «ب» در مرکز آیۀ دوم  یا«نونِ» «یوم الدین» که تقریباً در وسط دو دونقطه‌­ای واقع شده است. ضمن آن­که قرارگرفتن «لمین» بالای «العا» ، عالم بالا و پایین را برای من تداعی می‌کند. )

حمـد میـرعمـاد

چیدمانِ حساب شدۀ کلمه­‌ها و نقطه­‌های آمده در یک سطر یا کلمه­‌هایی که در دو سطر مجزا زیر هم قرار گرفته‌اند، به ترتیب در «غیرالمغضوب» و «لله الرحمن العالمین» یا «لصراط المستقیم    غیرالمغضوب».

حمـد میـرعمـاد

قراردادن نقطه­‌ها تقریباً در وسط فضای خالی: دو نقطۀ «الرحیم» در آیۀ اول در بین فضای خالی پایین «نون» و «میم» قرار گرفته یا نقطۀ «بِ»«نعبد»، در مرکز فضای خالی پایین بین انتهای «کافِ» «ایاک» و انتهای «دالِ» «نعبد» گذاشته شده یا فاصلۀ بین سه نقطۀ «سینِ» «نستعین» تا انتهای «کافِ» «ایاک»  تقریباً برابر است با فاصلۀ بین دو نقطۀ «یِ» «نستعین» تا پایین دایرۀ «نون».

حمـد میـرعمـاد

حُسن ختام: عمادالحسنی حداقل دو منظوره قطعه را امضاء کرده است: اول که بگوید که کاتب چنین اثری کیست و دوم تا دو گوشۀ پایین فضای مستطیل شکل قطعه پُرشود.

حمـد میـرعمـاد

پ- شکل و اندازۀ تقریباً یکسان در نقطه­‌ها و حروف مشابه در نمونه­‌های ذیل:

– دو نقطه‌ها به ترتیب در «الرحیم» ، «العالمین»،«یوم»، … .
– «الف»ها،«لله»ها،«الرحمن الرحیم»ها، «عین»های وسط، «نون»ها، «واو»ها، «الدین الذین»، «ایاک»ها، «صراط»ها و «علیهم»ها.
– حرف «میم» به ترتیب آیات در «الرحمن» ، «العالمین»،«الرحمن»،«المستقیم»،«انعمت» و «المغضوب».

ت- استفاده از فاصله‌های کم و بیش برابر، بین دو حرف مشابه در آیات مختلف: فاصلۀ نسبتاً یکسان بین تمامی حرف-های «الف» و «لام»هایی که مانند «الف» نگاشته می‌شوند و بعد از «الف»ها آمده‌اند؛ مانند: «الر»،«العا»،«الد» و «الصر».

۶- بخشی از زیبایی این تابلو، به خاطر عدم اعراب­گذاری آن است ( به استثناء چند تشدید و نشانۀ صدایِ «آ» ) ؛ که با توجه به ماهیت خط نستعلیق و ترکیب­‌بندی­های خاص و متنوع آن، اعراب­گذاری مناسب این خط نیست.

ضمناً اگرچه نوشتۀ حاضر هم گواهی بر این است که سورۀ­ حمد به خط میرعماد، به ویژه به عنوان یک کُل، اثری فوق­العاده است، ولی اگر ذره‌­بینی و سخت­گیرانه به آن نگاه کنیم، ابهام و اشکال جزئی نیز دارد، به طور مثال:

الف- چرا چنین اثری، در آدرس­‌های داده شدۀ ذیل، تعدادی نقطه کم دارد؟

  • سطر دوم، کلمۀ «الرحیم»
  • سطر چهارم، کلمۀ «المستقیم»
  • سطر پنجم، کلمۀ «غیر»
  • در قسمت امضاء، کلمۀ «غفر له»

در این خصوص و به ویژه در مورد نقطه کم‌­داشتن خود سوره، چون تمامی کلمه‌­های آمده در بالا تقریباً در انتهای سطرها واقع شده، به نظر م‌ی­رسد که افزودن نقطه‌­های کسری، با یکی از هدف‌های خوشنویس آن، که چیدمان یک دست و متوازن اجزاء این تابلو باشد، جور در نمی‌­آید و اگر نقطه­‌ها اضافه می­‌شدند، باعث کم شدن تعادل، سنگینی ملموس در سمت چپ قطعه و شلوغی آن می‌­شد و زیبایی این کل به هم پیوسته را کم می‌­کرد.

از طرفی دیگر، این نکته قابل تأمل است که در تابلوی نوشته شده توسط آقای آیدین آغداشلو ، ایشان تمام این نقطه­‌ها را اضافه کرده است!

ب- برخی از مفرداتِ مشابه، دقیقاً مشابه تحریر نشده‌­اند ؛ مانند ترکیب «نون» و «عین» در کلمه­های «نعبد» و «انعمت» که فضای خالی بین دو حرف مذکور در این کلمه­‌ها یکسان نیست:  حمـد میـرعمـاد

شیب «صر» در دو «صراط» یکسان نیست:

حمـد میـرعمـاد

در جمع­‌بندی حمد میرعماد این­که اگر علاوه بر آشنایی با خوشنویسی به صورت نظری و عملی، در آثار خوشنویسی اساتید قدیم هم دقت کنیم، احتمالاً فایده‌­های قابل توجهی می­‌بریم: یاد می‌­گیریم تا دقیق نگاه کنیم و چه بسا آرام آرام، آدم دقیقی شویم؛ یاد می­‌گیریم تا کم و بیش منصفانه قضاوت کنیم و یاد می­‌گیریم که از این آثار هنوز می­‌شود ایده گرفت و کارهای مدرن خلق کـرد.حمـد میـرعمـاد

پی‌نوشت‌:
۱- تصویر سورۀ حمد میرعماد از وبلاگ «خوشنویسی فارسی» ، به آدرس : http://artworkshop.blogfa.com، دانلود شده است.
۲- آسمانی و زمینی، نگاهی به خوشنویسی ایـرانی از گذشته تا امروز: آیدین آغداشلو در گفتگویی بلنـد با علیرضا هاشمی نژاد. دانشگاه شهید باهنر ( کرمان ) تهران: نشـر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۸۴ . ( چاپ سوم ، ۱۳۹۱ ) – صفحه های ۴۱ و ۴۲ .
۳- غزل «آئینه حسن» سرودۀ امیر عاملی قزوینی موجود در http://amirameliqazvini.blogfa.com/post-2.aspx .

۴- طرح و اجرای لوگوی «هو  میرعماد  نی  و  می  و  میر» در پایان متن، از نگارندۀ مطلب حاضر است.

نویسنده