خلاصه کتاب هنر و معماری اسلامی ایران
قسمت سوم |مروری بر معماری پیش از اسلام و معماری ابتدایی اسلامی
سایت تندیس تلخیص: نویسنده مخاطب علی خدادادی
یاد نامه استاد دکتر لطیف ابواقاسمی به کوشش علی عمرانی پور
نشر سازمان عمران و بهسازی شهری
در این بخش نویسنده ایران را قبل از ورود آریایی‌ها به دو تمدن اورارتو (شمال غرب) و ایلامی (جنوب غرب) تقسیم بندی می‌کند و اذعان دارد که با ورود آریایی‌ها دسته‌ای به محل تمدن اورارتوها رفته و به کمک این تمدن به ایران و اروپا لشکر کشی می‌کنند، در ادامه به مشخصات معماری این دو تمدن می‌پردازد.
هنر و معماری اورارتوها، معماری سنگی با خطوط مستقیم، با محور و دیوارهای مشخص همراه ستون و ستاوند با پوشش تخت سقف می‌باشد در صورتی که معماری ایلامی معماری است منعتف‌تر بر اساس آجر، با پوشش خمیده.
معماری اسلامی (معماری حجاز و جنوب شام) که از ساخت مساجدی چون قبا و مسجد النبی شروع شد، متاثربود از معماری بیزانس یعنی معماری بر اساس سنگ های تراشیده شده و منقوش، ولی در ایران شروع معماری اسلامی ابتدا فقط مساجدی بود با اصول کاملا ساسانی و ریز نقش.
در انتها نویسنده با پایبند بودن به تقسیم‌بندی آقای دکتر پیر نیا، هنر و معماری ایران را به شش شیوه تقسیم بندی کرده (شیوه پارسی، پارتی، خراسانی، رازی، آذری، اصفهانی) که در ادامه به آنها می‌پردازد .
– شیوه خراسانی: در این دوره بدلیل بهم‌ریختگی اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اواخر دوره ساسانی، ساخت و ساز چندانی صورت نگرفت .
رشد و شکوفایی این شیوه در خراسان می باشد و و آثار قرون اولیه معماری که اکثرا تعدادی مسجد می‌باشند مانند مسجد جامع فهرج، تاریخانه دامغان و مسجد جامع نیریز و .. را شامل می‌گردد. خصوصیت بارز مساجد این دوره، شبستانی بودن آنها است.
– شیوه رازی : شروع این شیوه از شهر ری می‌باشد وبالاترین درجه رشد و شکوفایی ایران در این دوره صورت می‌پذیرد. در این شیوه بر خلاف خراسانی به برونگرایی هم پرداخته می‌شود، از دیگر خصوصیات این دوره تبدیل مساجد یک ایوانه و دو ایوانه به چهار ایوانه، بوجود آمدن گنبد برای اولین بار( مانند مسجد اردستان)، پدید آمدن گنبدهای رک و نار و طاق‌های چهار بخش، کلمبو، ترکین و …می‌باشد. برخی از آثار این دوره عبارتند ازمسجد جامع زواره، برج‌های خرقان و قزوین، گنبد خانه و ایوان مسجد اردستان، برج‌های طغرل، لاجیم، رادکان، رسکت و ….
– شیوه آذری : این شیوه از آذربایجان و با بقدرت رسیدن هلاکوخان آغاز گردید و تخریب آثار و فراموشی معماری را می‌توان از شاخصه‌های این دوران نام برد. این شیوه را می‌توان در دو دوره متفاوت بررسی کرد:
ابتدای شیوه آذری در مراغه و با نبود استادکاران کار آزموده و بالتبع ضعف آثار شروع شد و ویژگی‌های آن عبارتند از اصالت نداشتن مصالح، پیشرفت گچ بری، خارج شدن پلان‌ها ازسادگی.
دوره دوم شیوه آذری: در سمر قند ادامه می‌یابد از ویژگی‌های این دوران می‌توان به اصلاح مصالح و رشد تزئینات، استفاده گچ، کاشی و آجر بهمراه هم، فراخوان معماران زبده به سمر قند مانند غیاث الدین شیرازی، قوام الدین شیرازی و زین العابدین شیرازی اشاره نمود.
از نمونه‌های آثار این دوره، مسجد کبود تبریز و مدرسه غیاثیه خر گرد می‌باشد.
– شیوه اصفهانی : این شیوه از تبریز با مسجد کبود آغاز و به قزوین و پس از آن به کاشان منتقل گردید و همزمان در اصفهان شروع به پیشرفت کرده و به اوج خود می‌رسد. شیوه اصفهان، دوران صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه تا محمد شاه را شامل می‌شود.
از ویژگی‌های بارز این دوره می‌توان به سادگی فوق العاده پلان‌ها و نماها، معماری تیپ و یکنواخت، بالارفتن سطح کیفی و کمی ساخت و ساز، استفاده از کاشی هفت رنگ، افزایش استفاده از آمود [۱] و …اشاره نمود.
[۱]- آرایشی که پس از پایان کار ساختمان بر آن می افزایند، تزیین الحاقی، نماسازی سنگی، آجری، کاشیکاری و گچ بری.
قسمت قبل از خلاصه کتاب هنر و معماری اسلامی ایران را اینجا بخوانید:
