گفتگو با دکتر محمد ناصری فرد، باستان شناس و کاشف سنگ نگاره‌های کهن
سنگ نگاره‌های کهن، ترجمان فرهنگ‌ها
سایت تندیس: بهراد شریفی
دکتر محمد ناصری فرد پژوهشگر سنگ نگاره‌های ایران و دکترای باستان شناسی هنر با تجربه یازده سال پژوهش‌های مستمر میدانی در غارها و کوه‌های ایران و دیگر نقاط جهان که منتج به کسب دانش تخصصی در مطالعه بر روی نقوش صخره‌ای، نقاشی‌های کهن درون غارها و کوه‌های ایران و جهان شده است. وی موفق به کشف بیش از بیست کتیبه‌ی خطی از هزاره‌ی دهم ق.م تا دوره‌ی اسلامی شده که به سیر تطور خط در ایران معروف است. او با دیگر محافل علمی بیرون از ایران همکاری و تعامل مطالعاتی داشته و این امر سبب شده تا سنگ نگاره‌های ایران به دیگر نقاط جهان بیشتر معرفی شوند.
محمد ناصری فرد در توضیح هنرهای صخره‌ای کهن عنوان می‌کند: هنرهای صخره‌ای، کهن‌ترین آثار تاریخی و هنری به جا مانده از بشرند که در آنها راز و رمزهای فراوانی نهفته است و از منظر آنها Perspective ، می‌توان کلیه ابعاد زیستی انسان‌های اعصارکهن را رصد کرد.
به تعبیری بستر به وجود آمدن حروف رمزی، خط، تبادل پـیــام، زبان، تاریخ، اسطوره‌ها، هنر و فرهنگ از هنرهای صخره‌ای ست و آنـها یکی از کهن‌ترین گنجینه‌های تاریخ هنر و از بهترین ابزارهای رمزگشایی ماقبل تاریخ هستند .
هنرهای صخره‌ای کهن (Rock Art-Petroglyphs and Pictographs) اسناد دست اولی هستند که پژوهشگران را با “ترجمان” فرهنگ‌ها در اقلیم‌ها و زمان‌های مختلف آشنا می‌‌کنند و سخن گفتن آنها با کمک تصاویر و نشانه‌هایی است که اغلب در همه‌ی زمان‌ها و مکان‌ها برای همه‌ی ملل جهان یکسان بوده است.
هنرهای صخره‌ای از مبانی هنر بشری محسوب می‌شوند و برای کسانی که تمایل به فعالیت در عرصه‌های مختلف هنری دارند از یاری گرهای بسیار خوب می‌باشند. از طرف دیگر برای استقرار هنر: طراحان لباس، فرش، هنرهای تزیینی، سفالگران، گرافیست‌ها، طرح آفرینی‌های روی ظروف، معماری، تئاتر، نقاشی، پیکره سازان و… بسیار زیبا و الهام بخش هستند و نشان‌های ملی و کهن ایران را به نمایش می‌گذارند.
نقوش هنرهای صخره‌ای بویژه سبک هنری اندیشه نگار ideogram طی هزاره‌ها و بعد از جانشینی در قالب پیکره‌های گلی ظاهر می‌شوند.
این پیکره‌ها انتزاعی هستند و اغلب ریشه در نقاشی‌های کهن درون غارها و کوه‌ها دارند. آن پیکره‌های گلی اغلب از مضامین خاص برخوردار بوده و بارزترین آنها پیکره‌هایی هستند که اغلب کارکرد آیینی داشته‌اند. انسان‌هایی با سیماچه‌های حیوانی (بزکوهی) که اوج آنها متعلق دوره ایلام کهن (۳۰۰۰پ.م) است. 
به عقیده من این روند تا پیکره‌های مفرغی لرستان (۱۰۰۰ ق.م) و ادامه‌ی آن تا آیین تکم‌چی و تکم‌گردانی (بزکوهی) که نماد هنرنمایی آن، یعنی تکم که بر گرفته از اسطوره‌های کهن است، به خوبی قابل دیدن است. 
خاستگاه سنگ نگاره‌ها و نقاشى‌هاى غارها براى افرادى که آنها را بوجود آورده‌اند چه بوده؟
زمانی که انسان هنوز زبان مشخصی برای گویش و خطی برای نوشتن نداشت (دوران غارنشینی)، به واسطه‌ی آنها سخن گفته و زندگی خود و دیگران و حتی محیط اقلیمی را تصویر کرده است.
نقاشی‌های کهن درون غارها و کوه‌ها، اغلب در سبک‌های هنری گوناگون مانند طبیعت گرایی Naturalism، واقع گرایی Realism، اندیشه نگار ideogram و خیال پردازی Imagination و جادونگری Magic خلق شده‌اند و برای انتقال هر پیام و موضوعی خاص، از سبک هنری مناسب بهره گرفته شده است. برای درک مضامین و چرایی آنها فهم سبک هنری آنها ضروری است و این سیر هنر را بیشتر در فلات ایران می‌بینیم و در غرب بندرت قابل دیدن است. برای یک هنرمند ایرانی خلق اثر هنری مبتنی بر هنر و فرهنگ ایرانی، آشنایی با نقاشی‌های کهن درون غارها و کوه‌ها (هنر اصیل و دست نخورده ایرانی) کمک کننده و یاری گر است و منتج به خروجی اثر هنرمند مبتنی بر درون آگاه و ناخود آگاه وی و سوگیری هنر ایرانی می‌شود.
در کتابتان به سنگ‌هایى که این سنگ نگاره‌ها بر روى آن اجرا شده‌اند با عنوان بوم اشاره کرده‌اید، آیا این سنگ نگاره‌ها همان معناى هنرى که براى ما دارند را براى خالقانشان هم داشته‌اند؟
منظور بوم در اینجا تخته سنگ‌هایی است که هنرمندان طی هزاره‌ها از آنها جهت خلق آثار هنری بهره جسته و اندیشه‌ها و احساسات درونی خود را ثبت کرده‌اند. در واقع آنها قسمت‌هایی از کتاب‌های سنگی هستند.
انتخاب نوع بوم، زاویه شیب بوم، جهت قرار گرفتن بوم و… نیاز به تجربه و دانش خاصی داشته که در نگارخانه‌های کهن به جا مانده از هنرمندان کهن ایران، قابل رصد هستند.
مقدارى در مورد روند تبدیل سنگ نگاره‌ها و نقاشى‌ها به خط توضیح دهید.
سیر تحول و تطور هنر کهن ایران Abstre از درون غارها و کوه ها (۴۰۰۰۰ سال پیش) تا کنون، شاید در دنیا کم نظیر باشد. سیر استیلیزه شدن نقاشی‌های درون غارها و کوه‌ها تا نمادین و علایم خطی شدن برای هر هنرمند ایرانی جذاب و یاری‌گر است. در کتاب‌ها خوانده‌ایم که مخترع خط سومریان بوده‌اند. مطالعات بیش از یک دهه‌ای که ما بر روی نقاشی‌های کهن درون غارها و کوه‌ها داشته‌ایم. ما را به نتیجه‌ای مستند غیر از آن چیزی که مطرح شده؛ رهنمون می‌سازد که خط اختراع نمی‌شوند. بلکه همان نقاشی‌های درون غارها و کوه‌ها (Pictogram) طی هزاره‌ها استلیزه (خلاصه و پیچیده) شده و به شکل خطی در آمده‌اند که ما امروز از آن استفاده می کنیم.
یکى از طرح‌هایى که در سنگ نگاره‌ها شما با آن برخورد زیاد داشته‌اید بز کوهى بوده، چه راه‌هایى براى تفسیر این نقش وجود دارد؟ آیا صرفا ترسیم یک حیوان بوده است؟
نقش بزکوهی ibex اندیشه نگار، نماد ایران باستان، بویژه ایلام کهن، نوعی قرارداد اجتماعی برای ایرانیان باستان بوده است. جایگاهی قدسی و اسطوره‌ای داشته و به عنوان نوعی خط تصویری هم از آن بهره می‌گرفته‌اند.
بزکوهی در میان هنرهای صخره‌ای Rock Art کهن ایران، دارای سبک‌های هنری مختلف بوده که هرکدام از سبک‌های هنری دارای مضمون و پیامی خاص بوده و برای درک چرایی و پیام آنها سبک شناسی‌شان ضروری است.
بزکوهی در سبک هنری واقع نگاری Realism صحنه شکار با کمان، کمند و…
بزکوهی در سبک هنری خیالی و آرمانیImagination ، یک بزکوهی که تیرکمان شکارچی بر بدنش نشسته است.
بزکوهی در سبک هنری طبیعت گراییNaturalism ، یک سگ‌سان یا گربه‌سان در تعقیب بزکوهی است.
بزکوهی در سبک هنری اندیشه نگارideogram، پیچیده ترین تصویر است. پیام آن با ظاهرش متفاوت است. تک نقش‌های بزکوهی در غارها، کوه‌ها، طرح روی سفال‌ها، مفرغ‌ها، دست بافت‌ها که اغلب مضمونی قدسی و قابل احترام داشته‌اند.
در ایران اکنون برای تفسیر و چرایی بزکوهی از سبک هنری واقع نگاری که راحت ترین برداشت است، استفاده می‌شود؛ که تفسیر و تحلیل آن نادرست و غیر علمی است. این گونه تفسیر و تحلیل‌ها در موزه‌ها و محافل باستان شناسی و…فراوان به چشم می‌خورد.
نقش بزکوهی بر روی سفالینه‌های پیش از تاریخ ایران باستان، به عنوان حیوان نیست یک خط تصویری با مضمونی مشخص و قدسی است.
بزکوهی سبک اندیشه نگار برگرفته شده از اسطوره‌ها، آیین‌ها و نگاه‌های قدسی است. اسطوره‌ی مشی و مشیانه Mary and Maryaneh و بزکوهی سبک اندیشه نگار در خوان دوم شاهنامه فردوسی در قالب فرشته ناجی، باورهای آیینی و قدسی انسان‌ها در کنار نقاشی‌های کهن بزکوهی ( شمع روشن کردن کنار نقوش بزکوهی سنگ نگارها و سنگ مراد چسباندن) و در آخر مضمون آن در نماد شناسی جهانی هم شبیه ایران باستان و بسیار جالب است.
بزکوهی در سبک اندیشه‌نگار در فلات ایران و شاید جهان یک رمز است (Code) است که اخیرا در راستا و با همین نام، براساس مطالعات ملی و جهانی نگارنده، به کارگردانی Eran Barnea و با همکاری کشورهای امریکا، هند، تبت، قزاقستان، ایران و کشورهای حاشیه دریای مدیترانه مستندی از بزکوهی ساخته شده که همه‌ی باستان شناسان نقاشی‌های کهن کشورهای ذکر شده، اذعان دارند که بزکوهی سبک اندیشه نگار و تقریبا یک کد جهانی است.
در نماد شناسی سنگ نگاره های ایران، ما آن را نماد: آب‌خواهی، زایندگی و محافظت می‌دانیم. در اسطوره‌ی مشی و مشیانه و باور ایرانیان باستان، بزکوهی یک فرشته است که به لباس بزکوهی در آمده و در مواقع سختی‌ها به کمک انسان‌ها می‌رفته است. سرخپوستان ایالت‌های آریزونا، یوتا، کالیفرنیا و نوادا آن را به مضمون Ibex the footprint of God جای پای خدا می‌دانند که به مضمون و پیام ایرانیان باستان خیلی نزدیک است.
