سوژگی(۱) تحت سیطره مکان
نمایشگاه گروهی عکس «نفرآباد»، گالری تم
سایت تندیس به قلم نویسنده مخاطب ماهرخ علی پناهلو
در این نمایشگاه آثار عکس سه هنرمند، بعثت امامی، فاطمه پازوکی و علی منوچهری، به نمایش درآمده است. مهدی وثوق نیا استاد راهنمای پروژه بوده و در استیتمنت نمایشگاه چنین می‌خوانیم «محله نفرآباد، در منطقه ۲۰ شهرداری تهران، واقع در ضلع جنوب‌شرقی حرم حضرت عبدالعظیم قرار دارد و هسته اولیه شهرری امروزی به حساب می‌آید. پایه نفرآباد در زمان شاه طهماسب صفوی گذاشته شد. این محله در حال حاضر یک کیلومترمربع مساحت دارد و حدود ۲۲۰۰ تن، که جمعی از آنها تبعه افغان نیز هستند، در آن سکونت دارند. اکنون چند سالی است که به جهت طرح توسعه حرم حضرت عبدالعظیم، در دستور کار تولیت آستان قرار دارد و برای تحقق بخشیدن این امر، با همکاری شهرداری تهران، اقدام به خرید و سپس تخریب منازل مسکونی محله کرده‌اند. با این وجود، هنوز هم کسانی هستند که با وجود فقر و فشار توامان، دل در گرو خاطرات، تاریخچه خانواده، هویت و قدمت محله خود دارند و حاضر به فروش منزل خود نیستند و با تمام سختی و ناامنی که وجود دارد، به محله خود عشق می‌ورزند. زیرا با این تصمیم تولیت آستان و شهرداری، آنها نمی‌توانند خانه‌ای بخرند، یا بفروش برسانند و یا حتی بازسازی کنند. این شرایط ما را بر آن داشت تا در پاییز سال ۱۳۹۶ مجموعه‌ای مستند از این محله تهیه کنیم. تلاش ما تا حد امکان، ارائه عکس‌هایی ازچهره اهالی، ساکنین خانه‌ها، و عناصری بود که هویت مردم نفرآباد را شکل می‌داد. این مجموعه با راهنمایی مهدی وثوق‌نیا طی کلاس «عکاسی مستند پروژه» کار شده است.»
«نفرآباد» برخلاف نامش، نمایشگاهی برضد سوژگی است. در آثار این نمایشگاه سوژه‌ها کاملاً تحت سیطره مکان بازنمایی شده‌اند. مناسبات قدرت مطابق با نیازها و اهدافش مکان‌ها را طراحی، مرزبندی و حتی نام‌گذاری می‌کند و سوژگی مردمانی که در هر مکانی زندگی می‌کنند متاثر از این سیاست‌هاست. یکی از مهم‌ترین نظریاتی که به ارتباط میان سوژگی و مکان می‌پردازد، نظریه دیدگاه (standpoint theory) است. مطابق این نظریه، سوژه همواره تحت سیطره محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی‌ای است که در آن زندگی می‌کند. مضمون اصلی این نظریه این است که دیدگاه‌های فردی هر انسانی، به واسطه تجربیات اجتماعی و سیاسی وی شکل می‌گیرند و دیدگاه‌های اعضای به حاشیه رانده شده و سرکوب‌شده جامعه باید مورد استفاده قرار گیرد تا جهانی مبتنی بر ذهنیت و نه عینیت، ایجاد شود.
در آثار نمایشگاه «نفرآباد»، نگاه مستندگونه و بدون جانبداری هنرمندان به افرادی که سوژه عکس‌ها بوده‌اند و بازنمایی عظمت مکان که به‌واسطه زاویه دوربین و مساحت اختصاص‌داده‌شده به مکان در مقابل فرد خلق شده، این نگاه به سوژگی را تقویت می‌کند. در چند عکس از مجموعه عکس‌های این نمایشگاه هیچ فردی در تصویر حضور ندارد، بلکه عکس پرسنلی افراد را درون قاب عکس یا روی دیوار مشاهده می‌کنیم که به کم‌رنگ بودن و دست‌دوم بودن سوژگی در شهری حاشیه‌ای اشاره دارد. سری عکس‌هایی که از افراد در کوچه پس‌کوچه‌های نفرآباد و در زیر دیوارهای قدیمی گرفته شده هم به‌شدت بر این ایده تاکید دارند و حس تحت‌سلطه بودن سوژه‌های ساکن در محله را به خوبی تصویر می‌کنند. در آثار این نمایشگاه هیچ فردی را در حوزه خصوصی نمی‌بینیم و سوژه‌ها همه در حوزه عمومی عکاسی شده‌اند که بی‌اهمیت بودن فردیت در مقابل مکان را بازگو می‌کنند.
حضور رسانه در این مجموعه هم به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی قدرت در اجرای مناسباتش، حضوری معنادار است. تلویزیون چه روشن و چه خاموش و بشقاب ماهواره در حیاط خانه، از نمودهای این نگاه به حضور قدرت در حوزه خصوصی خانه‌ها است. از دیگر مصادیق ابزارهای قدرت که در این مجموعه به نمایش درآمده‌اند می‌توان به نمادهای مذهبی موجود در درون خانه‌ها (حوزه خصوصی) اشاره کرد که در عکس‌ها ثبت شده‌اند. عکس‌های شخصیت‌های مذهبی و آیات و احادیث نصب شده بر دیوار، تسبیح و مهر و جاتماز موجود در خانه‌ها همچنان بر تقلیل سوژگی توسط قدرت تاکید دارند. آثار «نفرآباد» به خوبی نشان می‌دهند که در منطقه‌ای که حومه شهر است و رو به فروپاشی و اضمحلال است چطور سوژگی هم تحلیل رفته و تضعیف شده است.
(۱) سوژگی (subjectivity) به آن چیزی اطلاق می‌شود یک سوژه است، یعنی فردی صاحب تجربیات خودآگاهانه منحصر‌به‌فرد، دیدگاه‌ها، احساسات، اعتقادات و امیال که او را از دیگر افراد متمایز می‌کند.
