چگونگی ساخت کاغذ زرافشان در ایران قدیم
پرونده‌ی ادوات هنر قدیمه
قسمت دوم | راز ساخت کاغذ زرافشان
مجله هنرهای تجسمی آوام: به قلم نویسنده مخاطب منوچهر غلامی
ما نمی‌توانیم در عرصه‌های هنر جهانی موفق شویم، بدون آن‌که نشانی از هنرهای سنتی کشورمان داشته باشیم. در تأیید این مطلب و موفقیت این‌گونه آثار، می‌توانیم به دوره‌ی درخشان مکتب سقاخانه‌ای و آثار هنرمندانی چون حسین زنده‌رودی، منیر فرمانفرماییان، پرویز تناولی و… اشاره کنیم؛ موفقیت این دسته آثار، سال‌هاست ادامه دارد.
می‌توانیم در نشانه‌های هنرهای سنتی‌مان، از نقوش فراتر برویم و بگوییم، رنگ‌ها، ابزار و مواد مورد استفاده‌ی هنرمندان سنتی ما هم، بیانگر ذوق و سلیقه‌ی این نقطه‌ی جغرافیایی است.
این نشانه‌ها، در هنرهای کشور باستانی ما، که همیشه مهد هنر خاورمیانه بوده، کم نیستند؛ همان‌گونه که رنگ لباس‌های محلی‌مان را در مکاتب نگارگری کشورمان می‌بینیم، این نشانه‌ها در ساخت کاغذها و بوم‌های سنتی هم دیده می‌شود. کاغذهای زرافشان، کاغذهای ابر و باد، بوم‌های زرک، مرقش، زیرلاکی و… همگی برگرفته از ذوق مردمان این قسمت از کره‌ی زمین است و سلیقه‌ی مردم کشور ما را تشکیل می‌دهد. هنوز می‌توان با تلفیق این هنرهای کمیاب با هنر معاصر، حرف‌های تازه‌ای در عالم هنر داشت.
در بخش اول پرونده‌ی ادوات هنرهای قدیمه، نگاهی به روش ساخت کاغذ دست‌ساز داشتیم و در ادامه، مناسب است به راز ساخت کاغذ زرافشان بپردازیم؛ کاغذی که نمونه‌های آن را می‌توان در شاهنامه‌ی شاه طهماسبی، این شاهکار تاریخ تمدن بشری دید.
تبحر در ساخت کاغذهای زرافشان شاهنامه‌ی طهماسبی، آن‌قدر بالاست که آن را به رازی فراموش‌شده تبدیل کرده است؛ ولی روش ساخت، بسیار ساده است و فقط نیاز به تجربه دارد؛ به انجام‌دهندگان این فن، افشانگر می‌گفتند.
شاهنامه طهماسبیهنرمندان افشانگر آن دوره، ابتدا قطعات طلای خالص را در بین چرم گاو قرار داده و با چکش آن‌قدر می‌کوبیدند تا تبدیل به ورقه‌های بسیار نازک می‌گردید؛ سپس آن‌ها را از بین چرم جدا کرده، خرده‌های آن را داخل ظرفی شبیه نمکدان، با سوراخ‌هایی به درشتی مورد نظرشان می‌ریختند. در داخل ظرف، همراه ذرات طلا، چند ساچمه‌ی فلزی قرار می‌دادند تا به حرکت‌دادن و برهم‌زدن ذرات طلا در داخل ظرف کمک کند. با قلم‌مویی نرم، صمغ عربی رقیق‌شده را بر روی کاغذ و قسمت‌های مورد نظرشان می‌کشیدند؛ و هم‌زمان ذرات طلا را به‌وسیله‌ی ظرف افشانگر، روی کاغذ می‌پاشیدند.
برحسب اندازه‌ی ذرات طلای کارشده، به آن‌ها افشان میانه، افشان غبار، افشان سرموری و افشان پرپشه‌ای می‌گفتند؛ سپس بعد از خشک‌شدن، کاغذ را مهره می‌کردند.
در قدیم برای مهره‌کردن، از عقیق یمانی استفاده می‌شد؛ اما امروزه می‌شود از بازار مهره‌های آماده تهیه کرد.
مهرهصمغ عربی آماده نیز، در بازار موجود است؛ یا می‌توانیم قطعات صمغ خشک را از عطاری تهیه کنیم، روی آن کمی آب سرد بریزیم و در مجاورت حرارت ملایم قرار دهیم و پس از خیس‌خوردن، کم‌کم به آن آب جوش اضافه کنیم تا کاملاً حل شود؛ و در صورت داشتن ناخالصی، با عبور از پارچه‌ای آن را صاف کنیم.
صمغ عربی، رنگ کاغذ را کمی زرد کرده و به آن حالت کهنگی می‌دهد. اگر به رنگ خود کاغذ نیاز داریم، می‌توانیم به‌جای صمغ عربی، از نشاسته استفاده کنیم. طرز تهیه‌ی نشاسته نیز، کاملاً شبیه صمغ عربی است.
هنرهای ایرانی، با ناچیزترین وسایل، سرشار از زندگی، ذوق و خلاقیت است و هنوز اعجاب جهانیان را برمی‌انگیزد.
ورق طلاامروزه این امکان وجود دارد که برای تهیه‌ی ذرات طلا، از دفترچه‌های آماده‌ی ورق طلا استفاده کنیم و به‌وسیله‌ی آسیاب‌های خانگی، آن‌ها را به اندازه‌ی مورد نظرمان خرد کنیم. بهتر است از دفترچه‌های ورق طلای مرغوب استفاده شود تا با گذشت زمان تغییر رنگ ندهد.
رنگ طلایی دارای سرزندگی است و در ایجاد حالت قداست، به‌خوبی مؤثر واقع می‌شود.
با تشکر از راهنمایی‌های استاد «اردشیر مجرد تاکستانی»
منابع:
کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی تالیف دکتر محمد مهدی هراتی و مهدی عتیقی ناشر موسسه فرهنگی هنری کمال هنر و موسسه فرهنگی هنری خوش نهاد پیمان چاپ ۱۳۸۱-۱۳۸۲
کتاب راهنمای نقاشی و کتاب آرایی در ایران تالیف اردشیر مجرد تاکستانی ناشر آستانه مقدسه حضرت معصومه چاپ ۱۳۷۲
قسمت قبلی این پرونده را اینجا دنبال کنید:
