گذر از افسون رئالیسم جادویی تهران به سورئالیسم در آنتالیا

رئالیسم جادویی[۱] | یادداشتی به بهانه نمایش آثار رنه مگریت در مرکز فرهنگ و هنر آنتالیا

این روزها به موازات اخبار و تحولات تکان‌دهنده خرد و کلان در جامعه و جهان، سر که بر می‌گردانیم در همه جا با رویدادهای سرگرم‌کننده و شاد شهری محاصره شده‌ایم! فضاهای عمومی و خصوصی چه فرهنگی، چه غیرفرهنگی چون کوچه و خیابان‌ها، مسیرها و گذرگاه‌ها، ساختمان‌ها و خانه‌های جدید و قدیمی، گالری‌ها و موزه‌ها، کافه‌ها و رستوران‌ها و حتی مخروبه‌ها و فضاهای فراموش‌شده که امکان تجربه‌هایی نو و متفاوت در سطحی دیگر از هنر و فرهنگ را در اختیار همه می‌گذارند؛ و البته چه ترافیک و آلودگی[۲] زیباتر و تاثیرگذارتر از همهمه‌های فرهنگی که فرصت تامل و تعامل بیشتر با واقعیت‌های جادویی را برای همه فراهم می‌کند.

پاییز است اما هنوز حال و هوای تابستان در فضا جاری است. بعد از چند هفته وقت گذراندن در فضاهای پر رونق شهری، از هیاهوی رویدادهای پی‌در‌پی تهران فرار می‌کنم و برای دیدار دوستی قدیمی به یکی از در-صلح‌ترین مکان‌هایی که می‌تواند ایستگاه دوران بازنشستگی باشد سفر می‌کنم.

در هفته اول، شهر ساحلیِ پر گردشگر که از هیاهوی تابستان سوزان خلوت شده و به گردشگران اقلیم‌های مختلف بدرود گفته است را در صلح و آرامش می‌یابم. اما دیری نمی‌گذرد که صدای موسیقی و آتشبازی و سرود ملی در شهر می‌پیچد. ۲۹ اکتبر، روز جمهوریت ترکیه و به دنبالش “فستیوال مسیر فرهنگی ترکیه” [۳]که جای‌جای شهر را از اول تا نهم نوامبر با رویدادهای فرهنگی- هنری چون نمایشگاه‌ها، اجراهای زنده موسیقی و اجراهای خیابانی، تاتر، اپرا، باله و کارگاه‌های آموزشی و سرگرمی پوشش می‌دهد.

از رئالیسم جادویی تا سورئالیسم و رنه مگریت در مرکز فرهنگ و هنر آنتالیا

اخیرا در مقاله‌ای خواندم نظریۀ “اقتصاد تجربه” [۴]بر این باور است که مردم امروز برای کالا و خدمات کمتر هزینه می‌کنند تا برای کسب تجربه. پژوهش‌های حوزۀ موزه‌داری، گردگشگریِ فرهنگی هم در مطالعۀ رفتار مخاطب به این نتیجه رسیده است که مردم فقط برای دیدن اشیا و آثار هنری به نمایشگاه‌ها نمی‌روند بلکه برای تجربۀ احساسی، ذهنی و جسمی که درگیرشان می‌کند به این فضاها می‌روند. در نتیجه برگزاری رویدادهایی از نوع تعاملی[۵]، چندحسی [۶]و احساس‌گرا [۷]که بیننده را از جایگاه تماشاگر جدا کرده، به درون رویایی مشترک دعوت می‌کند و مرز میان خیال و واقعیت را فرومی‌ریزند، جایگاه هنرهای تجربه محور[۸] را در شهر رونق می‌دهد و مسیرهای تبلیغاتی جریان‌ساز می‌آفریند.

زمانی که صحبت از در نوردیدن واقعیت بیرونی به سوی دنیای درون به میان می آید، سورئالیسم[۹] می‌تواند بستری باشد که مخاطب را در تجربه‌ای چندلایه و خیال‌گون غرق می‌کند. سورئالیسم خود سفری ذهنی است از آنچه مشاهده می‌کنیم به آنچه احساس می‌کنیم و ذهن انسان را از اسارت عقل روزمره رها می‌سازد، چنانکه یک گردشگر از جایی که به آن تعلق دارد جدا شده و وارد فرهنگ تازه و غریبی می‌شود تا خودِ دیگری را تجربه کند.

به عنوان یک گردشگر هنردوست در قلب شهر آنتالیا، بازارهای محلی را که به سمت دریا طی می‌کردم، در چهارراهی مسیر را به سمت خیابان مورات پاشا [۱۰]تغییر دادم و چند قدم آنطرف تر به مرکز فرهنگ و هنر آنتالیا [۱۱]رسیدم. چشمم به پوستر نمایشگاه رنه مگریت[۱۲] افتاد که در اطراف شهر هم اعلان شده بود.

این مکان یکی از مهمترین مراکز فرهنگی شهر است که نمایشگاه‌های بین‌المللی بسیاری در آن برگزار شده است و از تاریخ ۱ تا۹ نوامبر۲۰۲۵ در “فستیوال مسیر فرهنگی ترکیه” میزبان تعدادی از آثار اصل و شاخص هنرمند بنامِ سبک سورئال، مگریت است. بی‌تامل وارد شدم و بدون نیاز به تهیه بلیط از نمایشگاه دیدن کردم و این اتفاق، تجربۀ رئالیسم جادویی سفر من شد.

رنه مگریت(۱۸۹۸-۱۹۶۷) نقاش بلژِیکی و از چهره‌های برجستۀ مکتب سورئالیسم است. در کودکی پس از تجربه اندوهناک خودکشی مادرش به نقاشی و طراحی علاقه‌مند شد. تحصیلاتش را در آکادمی سلطنتی هنرهای زیبای بروکسل به پایان رساند. آثار ابتدایی اش تحت تاثیر کوبیسم و فوتوریسم بود و بعد از مواجهه با آثار جرجیو دو کریکو به گروه سورئالیست‌های بلژیکی و هنرمندان فرانسوی پیوست.

در این نمایشگاه تعداد ۳۵ تصویرسازی‌‌ چاپی از مگریت در دوطبقه ساختمان فرهنگی به نمایش گذاشته شده است. در ورودی سالنِ اول با تصویر بزرگی از هنرمند جلوی اثر “گلکوندا” [۱۳]روی دیوار حائل مربع شکل که فضای ورودی را به دو سو تقسیم می‌‌کند، روبرو می‌شویم. تصویری از هنرمند در کنار خود تکثیرشدۀ شناورش در فضایی بین آسمان و زمین. کل دیوارها با رنگ آبی عمیق پوشیده شده است و به یقین نمایندۀ آسمانی است که در اغلب تصویرسازی‌های مگریت دیده می‌شود که به رازآلودگی و تعلیق در فضا دامن می‌زند.

در این طبقه تعداد ۱۵ تابلو قاب‌شده و دو پوستر افقی در ابعاد بزرگ از تصویرسازی‌های کتاب‌ به نمایش گذاشته شده است. روی دیوار سمت چپ ۸ تابلو طراحی اجرا شده با تکنیک چاپ افست روی کاغذ یک دفتر طراحی به ابعاد تقریبی ۱۵ در ۲۰ سانتی متر نصب شده‌اند. این تابلوها نسخه‌های کلکسیونی از تصویرسازی‌های مگریت برای کتاب و مجلات سورئال هستند. تصاویری متنوع که به کاریکاتورهایی با زبان نمادین و کابوس‌های شخصی می‌مانند.

سورئالیسم ماگریت آمیخته با طنز ظریف و طعنه‌های اندیشمندانه است. عنوان‌های آثارش نیز شاعرانه و گیج‌کننده‌اند؛ گاهی با آنچه به تصویر درآمده است در تناقض‌اند و هر کدام مخاطب را به درنگ و فکر فرو می‌برند.

بر دیوارهای سمت راست سالن تعداد۷ تابلو رنگی نصب شده است که برای مجموعه شعرهای لویی اسکوترنرز[۱۴] تصویرسازی شده است. تکنیک آثار چاپ لیتوگرافی است. رنگ‌ها شفاف و سایه‌های تخت و تفکیک‌شده بصورت کلاژگون روی رنگ‌ها قرارگرفته‌اند.

مگریت در طول دوران کار حرفه‌ای‌اش پیوند نزدیکی با تصویرسازی کتاب داشت؛ حوزه ای که آن را امتداد طبیعی تأملاتش در رابطه بین تصویر و واژه می‌دانست. با اینکه یک تصویرگر به معنای کلاسیکش نبود اما با نویسندگان و شاعران و ناشران بسیاری همکاری داشت. او تصویرسازی را کاری فرعی یا تزئینی نمی‌دانست بلکه آن را فضایی برای اندیشیدن و موازی با نقاشی می‌دید. در تصویرسازی‌های او که در این نمایشگاه نیز به چشم می‌خورد مضامین آشنایی چون پنجره، پرده، پرنده، همزاد، اشیای دگرگون‌شده و … دیده می‌شود که هدفش تبدیل امر آشنا به معما بود.

سالن بعدی نمایشگاه در طبقۀ سوم ساختمان واقع شده است. در این سالن تعداد ۲۰ تابلوی طراحی از تصویرسازی‌های داستانی با تکنیک چاپ افست روی کاغذ به نمایش گذاشته‌شده که ۱۰ اثر متعلق به کتاب “شعرها ۱۹۲۳-۱۹۵۸” از نویسندۀ سورئال بلژیکی ئی.ال.تی. مِسِنز[۱۵] ‌است. در میانۀ هر دیوار آبی بین آثار، پوسترهایی عمودی نصب شده که توضیحاتی دربارۀ هنرمند و سبک آثارش به مخاطب ارائه می‌دهند.

در یکی از این پوسترها به این نکته اشاره شده است که سبک نقاشی‌های مگریت واقع‌گرایانه، دقیق، ساده و نیز کنایه‌آمیز است و حتی آثار در ظاهر ساده‌اش محتوایی ناآرام و برهم‌زننده و بازتابی عمیق بر ادراک و زبان دارد. آثار او تاثیر بسزایی بر هنرمندان مفهومی، شرکت‌های تبلیغاتی و فیلم‌سازان داشته است. دقت عکاسانه‌اش در رسم خطوط تیز، نورهای سرد و پرسپکتیو سخت‌گیرانه بر حس رازآلودگی آثارش می‌افزاید، زیرا موقعیت‌های ناممکن را باورپذیر جلوه می‌دهد و اینگونه جهان تصاویرش مرز بین واقعیت و توهم را به چالش می‌کشد.

ماگریت پیش‌بینی کرده بود که: “روزی انسان‌ها در میان تصاویر زندگی خواهند کرد، نه در میان چیزهای واقعی.”

مجموعه آثار نمایشگاه رنه مگریت در آنتالیا شامل نسخ کلکسیونی و معتبر چاپی با محوریت تصویرسازی‌های شاعرانه و تمرکز بر ادبیات سورئالیستی است؛ که تجربه‌ای شهودی-ذهنی در تأمل بر رابطۀ میان کلمات و اشیاء و تصویرشان به مخاطب می‌دهد.

این شکل ارائه در مقایسه با نمایشگا‌ه‌های تعاملی و تجربی برگزار شده اخیر از آثار مگریت در گالری Horta بروکسل و La Boverie بلژیک و موزۀ دالی فلوریدا (که از امکانات پروجکشن، نور و صدای محیطی و فضاهای ۳۶۰ درجه و تکنولوژی VR بهره گرفته‌اند تا فضاهای رویایی و معماگون ذهن هنرمند را بازنمایی کنند و مخاطب را به زیست و تجربه‌ای نزدیک در فضاها رهنمون شوند)، بیشتر ذهن مخاطب را درگیرکرده و او را به فکر و پرسشگری فرو می‌برد.

به نقل از ماگریت:” آنچه دیده نمی‌شود، تنها ردی از نادیدنی‌هاست.” و گویی مسیر رهایی از واقعیت جادویی تهران، برای من از میان رویا و خیال‌های ماگریت در آنتالیا می‌گذشت.