تحلیل علیرضا سمیع آذر در روز پایانی بینال هنر ونیز امسال
یادداشت های دکتر علیرضا سمیع‌آذر از پنجاه و هفتمین بینال هنر ونیز و پاویون روسیه
پنجاه و هفتمین دوره دوسالانه هنر ونیز در حال رسیدن به روزهای پایانی خویش است و پس از گذشت بیش از ۶ ماه نمایشگاه در بخش‌های مختلف، سرانجام در ۲۶ نوامبر به فرجام می‌رسد. این دو سالانه که ۱۲۰ سال از آغاز آن می‌گذرد، قدیمی‌ترین رویداد هنری در جهان است و در این سال‌ها جایگاه خودش را به عنوان مهم‌ترین محل معرفی هنر معاصر حفظ کرده است. بینال ونیز هر دوره یک تم یا موضوع کلی دارد که البته پاویون کشورهای مختلف چندان ملزم به رعایت آن نیستند. تم امسال این رویداد هنری، &زنده‌باد هنر& (Viva Arte Viva) است. این تم یک عنوان شعاری است که هنر را در کنار دیگر قلمروهای تفکر نظیر فلسفه، سیاست و مذهب قرار می‌دهد و بر این باور دلالت دارد که راه‌حل نهایی هنر است و همه باید به هنر توجه کنند.
دوسالانه ونیز در دو بخش برگزار می‌شود: بخش پاویون‌های ملت‌ها و بخش نمایشگاههای کیوریت‌شده است. در بخش پاویون‌های ملی، هر کشور یک نهادی را رسماَ معرفی می‌کند که فقط آن نهاد می‌تواند هنرمند یا هنرمندان آن کشور را به دوسالانه معرفی کرده و مدیریت پاویون ملی آن کشور را در دست بگیرد. در ایران موزه هنرهای معاصر تهران رسماً به بینال معرفی و مسئولیت پاویون ملی ایران را برعهده دارد و لذا منحصراً می‌تواند هنرمند را به دوسالانه معرفی کند. در امریکا این مسئولیت را موزه گوگنهایم، در انگلستان شورای بریتانیا و در فرانسه انستیتوی فرانسه بر عهده دارند. بخش دوم که شامل نمایشگاههای کیوریت‌شده است، بخش مهم‌تر دوسالانه محسوب و معمولاً جوایز اصلی به هنرمندان این بخش اعطا می‌شود. امسال در بخش پاویون‌های ملی، ۸۱ کشور حضور داشتند و در بخش نمایشگاههای کیوریت‌شده، هنرمندان بیش از ۵۰ کشور در ۹ نمایشگاه آثار خود را ارائه دادند. البته همه ساله در حاشیه بینال نمایشگاههای بزرگ و کوچک دیگری نیز در گوشه کنار شهر ونیز برپا می‌شود تا از فرصت حضور صدها هزار علاقمند به هنر در طول حدود ۶ ماه برپایی بینال بهره گرفته شود. اما باید دانست این نمایشگاه‌ها جزو بینال محسوب نمی‌شوند، گواینکه ممکن است حتی در کاتالوگ بینال هم معرفی و تبلیغ شوند.
بخش مهم پاویون‌های ملت‌ها در باغ بزرگی به نام جیاردینی برگزار می‌شود که در آن‌جا برخی کشورها مثل امریکا، روسیه، آلمان، انگلیس، سوئیس، هلند و فرانسه از حدوداً یک قرن پیش عمارت‌هایی را برای خودشان ساخته‌اند که همه ساله محل پاویون آن کشورها است؛ یک سال برای بینال هنر و سال بعد بینال معماری. بعدها برخی از کشورهای دیگر مثل ژاپن، کره جنوبی، مصر، و ونزوئلا با درک اهمیت داشتن پاویون در جیاردینی یک عمارت به نام کشور خود ساختند، اما کشورهایی نظیر ایران، چین، ترکیه و مکزیک همچنان در جیاردینی پاویون ندارند و لذا مجبور هستند هر ساله یک ساختمان را در سطح شهر ونیز به مدت ۶ ماه اجاره کنند تا پاویون موقت آن کشور باشد.
در نزدیکی جیاردینی و در منطقه‌ای به نام آرسناله که در گذشته یک مهمات‌خانه نظامی بوده، نمایشگاه‌هایی که توسط کیوریتورهای بینال و با الهام از تم کلی آن برنامه‌ریزی شده، برگزار می‌شود.
نکته مهم آن است که همه بازدید کنندگان بینال به جاردینی رفته و غالباً از ۲۵ پاویون آن بازدید می‌کنند، لیکن درصد کوچکی از آنها به سراغ دیگر پاویون‌ها در گوشه کنار شهر ونیز می‌روند. در نتیجه پاویون ملی کشوری مثل ایران، کمتر از ۱۰ درصد بازدیدکنندگان کشورهایی را دارد که در باغ جیاردینی عمارتی ثابت دارند. در دو دوره گذشته پاویون ایران در منطقه‌ای نسبتاً دور افتاده ونیز جای گرفته که با طی مسافتی طولانی قابل دسترسی بوده و به همین خاطر در هر زمان بطور متوسط ۳ یا ۴ نفر بیشتر در آن‌جا نیستند، در حالی‌که در جلوی درب برخی پاویون‌ها در باغ اصلی بینال، صفی طولانی برای ورود در انتظار است. در سال‌های اخیر کشورهایی مثل ترکیه، امارات و آرژانتین توانستند در انتهای آرسناله مکانی برای پاویون ملی خود بگیرند که البته به مراتب بهتر مکان‌های داخل شهر است چون همه بازدیدکنندگان دوسالانه به منطقه آرسناله هم می‌روند.
جوایز بینال هنر ونیز:
شیر طلایی دوسالانه ونیز معتبرترین جایزه جهانی در هنر است که در چهار موضوع اهدا می‌شود:
مهم‌ترین آن جایزه شیر طلایی بهترین هنرمند است که امسال به فرانز ارهالد والتر آلمانی رسید.
جایزه بعدی به بهترین پاویون ملت‌ها داده می‌شود که این جایزه امسال به پاویون ملی آلمان رسید تا برای اولین بار در این دوسالانه هر دو جایزه به یک کشور برسد.
معمولاً جایزه بهترین هنرمند به هنرمندان بخش نمایشگاههای کیوریت‌شده داده می‌شود و در بخش پاویون ملت‌ها جایزه به پایون ملی یک کشور می‌رسد، نه به هنرمند آن.
علاوه‌بر این دو، جایزه دیگری هم هر ساله به یک هنرمند جوان می‌رسد که امسال به یک هنرمند انگلیسی مصری‌الاصل با نام حسن خان تعلق گرفت. این جایزه خاص امسال مثل برخی أدوار گذشته، شیر نقره‌ای بود.
همچنین دوسالانه جایزه دیگری هم به یک هنرمند برجسته می‌دهد که در طول عمر هنری خود، فعالیت‌های موثر و تحسین برانگیزی داشته است. این جایزه امسال به خانم کارولی اشنیمان آمریکایی از پیشگامان پرفورمنس آرت رسید.
تاکنون دو هنرمند ایرانی‌الاصل موفق به کسب جایزه شیر طلایی شده‌اند؛ شیرین نشاط در سال ۱۹۹۹ که جایزه بهترین هنرمند را برای دو اثر ویدئوآرت خود اخذ کرد و آویش خبره‌زاده که در ۲۰۰۵ جایزه بهترین هنرمند جوان را به خود اختصاص داد.
معرفی چند نمونه از پاویون‌های ملت‌ها در دوسالانه ونیز ۲۰۱۷
پاویون روسیه:
پاویون روسیه همیشه با چیدمان‌های تماشایی و صرف هزینه قابل توجه یکی از بهترین پاویون‌های دوسالانه ونیز بوده است.
با این حال پاویون روسیه در دهه‌های اخیر جایزه‌ای نبرده است، شاید چون برخی تصور می‌کنند که ممکن است هنرمندان روسی حکومتی باشند.
پاویون امسال روسیه با عنوان “صحنه تئاتر جهانی” شامل سه چیدمان است.
چیدمان اول؛ “تحول صحنه” عروسک‌های ریز و درشت ۱۵ تا ۵۰ سانتی را دربر می‌گیرد همگی سفید و پلاستیکی که بر روی سطحی بزرگی چیده شده‌اند و بازدیدکنندگان فقط می‌توانند جلوی آن سطح بایستند. عروسک‌ها با اشکال کمابیش متعارف و جذاب، همه به نوعی به امر کشتار مشغول هستند. آنها که فرماندهان و رهبران این کشتارها هستند، چهره‌شان مشخص است اما آن‌هایی که مجری کشتارها هستند، صورت‌شان را پوشانده‌اند. چیدمان در واقع صحنه تحول یافته سیاست جهان را نشان می‌دهد که خالق یک سیستم مکانیزم‌شده برای کشتار است، با نام “تحول صحنه” که به لحاظ زیبایی‌شناختی ستایش برانگیز است.
چیدمان دوم پاویون روسیه به کتاب “کمدی الهی” دانته ارجاع می‌دهد. دانته در این کتاب به ۹ وادی دوزخ اشاره دارد که آدم‌های بد کاره، جنایت‌کار و خیانت‌کار در آن شکنجه می‌شوند و پیوسته عذاب می‌بینند.
در این چیدمان که “مضمون بلاک‌شده” نام دارد، مضامین کتاب “کمدی الهی” با جهان دیجیتال امروز ترکیب شده است. در دنیای دیجیتال آدم‌های بد و خوب در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند و در چیدمان “مضمون بلاک‌شده”، این آدم‌ها با هم درآمیخته‌اند. ۹ قطعه چیدمان به ۹ وادی دوزخ دانته دلالت دارد. یکی از شکنجه‌گاه‌های دوزخ دانته، مکان بسیار سردی است که بدکاران در آن‌جا منجمد می‌شوند. در این چیدمان نیز یک سری مجسمه نقش برجسته آدمک سفید ارائه شده که ظاهراً در بلوک‌های یخ گیر کرده‌اند. این بلوک‌های یخی که انسان‌هایی را در چنگ گرفته‌اند، از همان شکنجه‌گاه سرد در کتاب “کمدی الهی” دانته حکایت دارند.
در بدو ورود به پاویون یک اپلیکیشن به بازدیدکنندگان داده می‌شود که آنها می‌توانند خیلی سریع آن را در موبایل یا آی‌پد خود دانلود کنند و از طریق آن تصاویر اسکن شده از بدن آدم‌هایی که در یخ گرفتار شده‌اند را ببینند. به طور کلی چیدمان نشان می‌دهد که ما در دنیای دیجیتال نیز آدم‌هایی را که نمی‌پسندیم و یا کسانی که به نظر ما خطا می‌کنند را بلاک می‌کنیم و یا به جهنم اسپم می‌فرستیم.
این الگوی امروزین دوزخ دانته است که هر کسی برای مجازات در جهان مجازی در اختیار دارد و نشان می‌دهد که همسو و در امتداد نظر شاعر قرن پانزدهم ایتالیا، در دنیای معاصر دوزخ و مجازات به امری شخصی، فراگیر و روزمره تبدیل شده است!
چیدمان سوم پاویون روسیه مرکب از تعدادی ویدئو آرت است با عنوان “باغ” که به مفهوم حرکت در حوزه تئاتر، رقص، نمایش‌های آیینی و پرفورمانسن‌های هنری به طور مقایسه‌ای می‌پردازد. باغ به مفاهیم بنیادینی مثل مرگ و زندگی اشاره کرده و نشان می‌دهد که چگونه حرکت‌ها در این حوزه‌ها به استعاره‌هایی در مورد این مفاهیم تبدیل می‌شوند.
منبع: ایران آرت
