آیا ما افتخار ثبت اولین سلفی جهان را داشته‌ایم ؟

وادی عجیب شده است این جهان مجازی ! جهانی که عمدتا در دست عوامی گرفتار آمده است که روزانه به افتخارات واهی ما می افزایند. یکی از جدید ترین افتخارات کشف نخستین سلف پرتره جهان (یا به عبارت مدرن تر سلفی) است که افتخار پادشاه پر شوکت ناصرالدین شاه قاجار و ما ایرانیان آریایی شده است . خبری که چون توپ در رسانه های دیداری و نوشتاری و رادیو تلویزیون ترکیده است و تحلیل ها و کشفیات جدیدی هم بر آن اضافه میشود . خبرگزاری های معتبر نیز به نقل از این آن تحت عنوان “ادعای ایرانیان” به نشر خبر پرداخته اند و چه خوب که این بار “ادعا” را درشت تر نوشته اند .

پادشاه هنرمند ما  ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۸۳۱ میلادی پا به جهان گذاشت و در سال  ۱۸۳۹ یعنی وقتی پادشاه ۸ ساله بودند  نخستین عکس پرتره تاریخ عکاسی توسط رابرت کارنلیس گرفته شده است.  یعنی ما افتخار را کمی دیر تر از واقعیت به دست آوردیم .

در عین حال قبل از این تاریخ یعنی در سال ۱۸۳۰ (یک سال قبل از تولد ناصرالدین شاه) داگر Louis Daguerre توسط روش ابداعی داگروتایپ به ثبت انواع پرتره پرداخته بود که البته سلف پرتره هایی هم از خود عکاس در آن دیده میشود . اما رابرت کارنلیس از پیشگامان این روش عکاسی بود که با ایستادن در جلوی آینه به ثبت تصویر خود پرداخت . هرچند قبل از او نقاشان بسیاری سلفی های متعددی از خود ساخته بودند که یکی از عجیب ترین آنها
سلفی Pieter Claesz که در سال ۱۶۲۵ انعکاس تصویر دفرمه شده خود را در از یک گوی شیشه ای نقاشی کرد و خود را در رده نخستین نقاشان سلف پرتره قرار داد.

واقعیت این است که نمیتوان خلاقیت و هنرمندی ناصرالدین شاه را به عنوان یک پادشاه عکاس نادیده گرفت . کادربندی های او به واسطه شاگردی اش در آتلیه نقاشی چون کمال الملک او را به فن و فنون این رشته واقف کرده بود . بازدید وی از موزه هایی چون لوور و سن پترزبورگ و تماشای آثار بزرگان نقاشی جهان روحیه هنری او را بالا برده بود و جذبه و جادوی کار با دوربین عکاسی نیز از وی یک عکاس متبحر ساخته بود که با تماشای آثار به جا مانده از وی میتوان به این نکته رسید که بسیاری از آثار عکاسی او هم ردیف عکاسان بزرگ هم دوره خود و حتی بالاتر از آن میباشد و این اخبار نمیتواند از ارزش تاریخی و هنری اثر وی بکاهد.

تمایل شخص ناصرالدین شاه به عکاسی موجب شد تا عکسهای بسیاری به دست خود وی برداشته شود. موضوع اغلب این عکسها شخص وی، زنان حرمسرا، وقایع روزمره در کاخ سلطنتی و چهره برخی رجال درباری است. آن‌چه از یادداشت‌های شخصی ناصرالدین‌شاه بدست آمده نشانگر آن است که وی با روش‌های علمی و فنی عکاسی و طرز کار دوربین‌های مختلف آشنا بوده‌است و اغلب از دوربین‌های بزرگ با سه پایه استفاده می‌کرده‌است. قدیمی‌ترین عکس‌های ناصرالدین‌شاه عبارتست از پرتره‌ای که از خودش گرفته و پرتره‌ای تمام رخ از مادرش. حمایت او از عکاسی در ایران، موجب رشد و گسترش زمینه‌های گوناگون این فن و هنر در سالهای اغازین پیدایش آن شده‌است. به اختصار این زمینه‌ها عبارتند از:

1. زمینه پیدایش و رشد و گسترش عکاسی مستند و گزارش‌های تصویری از سراسر ایران
2. ترویج اصولی عکاسی و توجه به آموزش این فن به صورت رسمی در دارالفنون
3. ایجاد عکاسخانه سلطنتی و فراهم آمدن تعداد بسیاری عکس از جنبه‌های گوناگون زندگی و معیشت در عصر قاجار
4. پایه‌گذاری نوشتن شرح بر عکسها
5. توجه به رشد و گسترش دانش نظری و فنی عکاسی و تالیف و چاپ کتاب‌های مربوط به ان
6. توسعه عکاسی در میان درباریان و خانواده‌های اشراف
7. ابداع لقب عکاس‌باشی به عنوان عالیترین رتبه فنی در این حرفه
8. اعزام برخی محصلان مستعد دارالفنون به اروپا، برای کسب مهارت‌های فنی و هنری در این زمینه

بی شک، با بررسی همه جانبه عکس‌های باقی مانده از این زمان، می‌توان برتری ناب بودن زمینه‌های تصویری این هنر در دوران قاجار را دریافت. زیرا عکاسان ایرانی در سالهای نخستین، بدون تقلید است زمینه‌هایی همچون نقاشی غربی و معیارهای زیبا شناختی حاکم بر آن و تنها با رویارویی مستقیم با موضوعات، اقدام به عکسبرداری از آنها می‌کردند. نگاه خالص و بدون صحنه‌آرایی‌های معمول در عکس‌های این سال‌ها را می‌توان به روشنی دریافت. کیفیت این امر در سالهای بعد، با گسترش ارتباط با غرب و تقلید از شیوهٔ کار عکاسان اروپایی، رو به افول گذارد.^[منبع]

آثار زیادی از آن دوران خوشبختانه باقی مانده اند که دو نمونه از داگرو تیپ های اوایل دوران پیدایش عکاسی  که صحیح و سالم باقی مانده اند  متعلق به Jean-Gabriel Eynard, و یک عکاس ناشناس است به تاریخ ۱۸۴۵ مربوط است و باز هم از نمونه ایرانی ما متاخرتر است .

مراجعه به اهل فن ، تاریخ و گوگل میتواند باعث عدم نشر بی مورد این ادعاها شود ،هرچند گاهی هم این موارد میتوانند باعث شوند نگاهی دوباره به تاریخ هنر از دیدی نو و تازه شویم.

 

 

[author ]داود ارسونی [/author]