بررسی نظام تصویری حمد میرعماد
سایت تندیس به قلم نویسنده مخاطب منصور خانکه
۱- آیدین آغداشلو در کتاب «آسمانی و زمینی» ۲ گفته است :
« … سوره‌ی حمد را چهار سال طول کشید تا تمام کردم: آخرِ سال ۶۴ تمام شد. حجم کار این چنین زیاد نبود، اما منظم و پیاپی کار نمی‌کردم. هر وقت حالم بد یا منقلب میشد میرفتم سراغش… متمرکز میشدم بر روی کارم و جهان تعطیل میشد.
… و من می‌نشستم در اطاقم و با قلم‌مو و رنگ سفید سوره‌ی حمد را می‌نوشتم بر روی مقوای سورمه‌ای ِ سیر و دل توی دلم نبود که نکند درست از کار درنیاید. شوخی که نبود سوره‌ی حمد را نوشتن، آن هم از روی بهترین خط «میرعمادالحسنی‌السیفی» … . »
۲- می خط در کف میر است بنوشان و بنوش
تـا کـه مـعلوم شـود مسـتی صهبای عماد ۳
۳- گفتۀ جناب آغداشلو در بند ۱، شد موتور جستجو و بررسی من، در قلمرو سورۀ حمدی که به دست عمادالحسنی کتابت شده. و دوست داشتم به مصداق مصرع اول از شعر بند ۲، در نوشیدن و نوشاندن این می، من هم سهمی داشته باشم.
و اما نتیجۀ این بررسی :
۴- قطعۀ خوشنویسی مورد بحث، حمد میرعماد، به عنوان یک کل منسجم و زیبا، واجد ویژگی‌هایی است که سریع خود را نشان می‌دهند؛ مانند:
الف- کُرسی داشتن قطعه :
- وجود فاصلۀ مساوی و مناسب بین خطوط افقی کُرسی
- رعایت خطوط عمودی کُرسی
ب- تعادل داشتن قطعه:
- سطر اول (بسم الله الرحمن الرحیم): در دو طرف پایین سطر، یک سه‌نقطه در سمت راست و یک دونقطه در سمت چپ، به‌نحوی تحریر شده‌اند که زیرِ نقطه‌ها کم و بیش هم‌راستا است.
- سطرهای اول، دوم، سوم، چهارم و پنجم : ارتفاعِ شروع و خاتمۀ سطرها تقریباً برابر است.
- سطر آخر (علیهم ولاالضالین): دو طرف پایین سطر، دو دونقطه نگاشته شده که زیر نقطه‌ها هم کم و بیش هم‌راستا است.
- زاویۀ نسبتاً مساوی در شروع سطرها: «بسم»، «لحمد»، سرکش «مالک»، سرکش «ایاک»، «صر» و «علیهم».
پ- کشـیده‌های عالی داشتن قطعه: کشیده‌ها نگاه را سمت خودشان می‌کشند و زیبایی، استحکام و سرجای درست نشستن آنها، در فاخر شدن این قطعه نقش چشمگیری دارد.
۵- این شاهکار، ویژگی‌هایی نیز داردکه با دقتی بیشتر و آرامتر ، متجلی می‌شوند :
الف- در حد کمال بودن بعضی از حروف و کلمه‌ها. اجازه بدهید کمی در مورد این نکته توضیح بدهم. این که «در حد کمال» دانستن چیزی، ممکن است هم مبالغه باشد هم نظر شخصی، درست. ولی اگر فرض کنیم کسی برخی از مفردات قطعۀ مورد بحث را جدا کرده و بدون امضاء میرعماد، در برگی دیگر آورده و به یک اهل خوشنویسی نشان دهد و از او بخواهد که نام کاتب آن را بگوید، احتمالاً یکی از خوشنویسان معاصر را نام می‌برد. البته منظورم از «اهل خوشنویسی»، استاد طراز اول خوشنویسی یا کارشناس خطوط قدیمی نیست.
و اما آن برخی از مفرداتِ در حد کمالِ این قطعه، که طی این دورۀ طولانی چهارصد سال‌های که از مرگ میرعماد می‌گذرد، در شیوه‌های غالب و رایج امروزی نیز کم و بیش بدون تغییر یا با تغییر اندک نسبت به سبک میرعماد کتابت می‌شوند:
ب- ترکیب‌بندی زیبا و خلاقانه داشتن؛ مانند نمونه‌های ذیل :
قراردادن حرف «الفِ» الله بالای «میمِ» «بسم» دست کم به دو منظور: پرکردن بخشی از فضای خالی بالای «میم»؛ «الف» جایی قرار داده شده که با یک مکث، ادامۀ طبیعی کشیدۀ «سین» است و به فرض اگر کشیدۀ «سین» را ادامه داده و به «الف» وصلش کنیم، «بسا»ی صحیح و چشم نوازی از آن حاصل می‌شود.
هم‌راستای عمودی بودن «نون»های سطرهای اول و آخر قطعه، همچنین چیدمان پلکانی معکوس در «نون»های «الرحمن» ( سطر دوم ) ، «الدین» ، «نستعین» و «الذین» .
قراردادن «لله» بین دو حرفی که از نظر شکلی مانند هم هستند: یکسانی تقریبی «دال» «الحمد» و «ر» «رب» .
قرار دادن حرف «ب» در مرکز آیۀ دوم یا«نونِ» «یوم الدین» که تقریباً در وسط دو دونقطه‌ای واقع شده است. ضمن آنکه قرارگرفتن «لمین» بالای «العا» ، عالم بالا و پایین را برای من تداعی می‌کند. )
چیدمانِ حساب شدۀ کلمه‌ها و نقطه‌های آمده در یک سطر یا کلمه‌هایی که در دو سطر مجزا زیر هم قرار گرفته‌اند، به ترتیب در «غیرالمغضوب» و «لله الرحمن العالمین» یا «لصراط المستقیم غیرالمغضوب».
قراردادن نقطه‌ها تقریباً در وسط فضای خالی: دو نقطۀ «الرحیم» در آیۀ اول در بین فضای خالی پایین «نون» و «میم» قرار گرفته یا نقطۀ «بِ»«نعبد»، در مرکز فضای خالی پایین بین انتهای «کافِ» «ایاک» و انتهای «دالِ» «نعبد» گذاشته شده یا فاصلۀ بین سه نقطۀ «سینِ» «نستعین» تا انتهای «کافِ» «ایاک» تقریباً برابر است با فاصلۀ بین دو نقطۀ «یِ» «نستعین» تا پایین دایرۀ «نون».
حُسن ختام: عمادالحسنی حداقل دو منظوره قطعه را امضاء کرده است: اول که بگوید که کاتب چنین اثری کیست و دوم تا دو گوشۀ پایین فضای مستطیل شکل قطعه پُرشود.
پ- شکل و اندازۀ تقریباً یکسان در نقطه‌ها و حروف مشابه در نمونه‌های ذیل:
– دو نقطه‌ها به ترتیب در «الرحیم» ، «العالمین»،«یوم»، … .
– «الف»ها،«لله»ها،«الرحمن الرحیم»ها، «عین»های وسط، «نون»ها، «واو»ها، «الدین الذین»، «ایاک»ها، «صراط»ها و «علیهم»ها.
– حرف «میم» به ترتیب آیات در «الرحمن» ، «العالمین»،«الرحمن»،«المستقیم»،«انعمت» و «المغضوب».
ت- استفاده از فاصله‌های کم و بیش برابر، بین دو حرف مشابه در آیات مختلف: فاصلۀ نسبتاً یکسان بین تمامی حرف-های «الف» و «لام»هایی که مانند «الف» نگاشته می‌شوند و بعد از «الف»ها آمده‌اند؛ مانند: «الر»،«العا»،«الد» و «الصر».
۶- بخشی از زیبایی این تابلو، به خاطر عدم اعرابگذاری آن است ( به استثناء چند تشدید و نشانۀ صدایِ «آ» ) ؛ که با توجه به ماهیت خط نستعلیق و ترکیب‌بندیهای خاص و متنوع آن، اعرابگذاری مناسب این خط نیست.
ضمناً اگرچه نوشتۀ حاضر هم گواهی بر این است که سورۀ حمد به خط میرعماد، به ویژه به عنوان یک کُل، اثری فوقالعاده است، ولی اگر ذره‌بینی و سختگیرانه به آن نگاه کنیم، ابهام و اشکال جزئی نیز دارد، به طور مثال:
الف- چرا چنین اثری، در آدرس‌های داده شدۀ ذیل، تعدادی نقطه کم دارد؟
- سطر دوم، کلمۀ «الرحیم»
- سطر چهارم، کلمۀ «المستقیم»
- سطر پنجم، کلمۀ «غیر»
- در قسمت امضاء، کلمۀ «غفر له»
در این خصوص و به ویژه در مورد نقطه کم‌داشتن خود سوره، چون تمامی کلمههای آمده در بالا تقریباً در انتهای سطرها واقع شده، به نظر م‌یرسد که افزودن نقطه‌های کسری، با یکی از هدف‌های خوشنویس آن، که چیدمان یک دست و متوازن اجزاء این تابلو باشد، جور در نمی‌آید و اگر نقطه‌ها اضافه می‌شدند، باعث کم شدن تعادل، سنگینی ملموس در سمت چپ قطعه و شلوغی آن میشد و زیبایی این کل به هم پیوسته را کم می‌کرد.
از طرفی دیگر، این نکته قابل تأمل است که در تابلوی نوشته شده توسط آقای آیدین آغداشلو ، ایشان تمام این نقطه‌ها را اضافه کرده است!
ب- برخی از مفرداتِ مشابه، دقیقاً مشابه تحریر نشده‌اند ؛ مانند ترکیب «نون» و «عین» در کلمههای «نعبد» و «انعمت» که فضای خالی بین دو حرف مذکور در این کلمه‌ها یکسان نیست: 
شیب «صر» در دو «صراط» یکسان نیست:
در جمع‌بندی حمد میرعماد اینکه اگر علاوه بر آشنایی با خوشنویسی به صورت نظری و عملی، در آثار خوشنویسی اساتید قدیم هم دقت کنیم، احتمالاً فایده‌های قابل توجهی می‌بریم: یاد می‌گیریم تا دقیق نگاه کنیم و چه بسا آرام آرام، آدم دقیقی شویم؛ یاد می‌گیریم تا کم و بیش منصفانه قضاوت کنیم و یاد می‌گیریم که از این آثار هنوز می‌شود ایده گرفت و کارهای مدرن خلق کـرد.
پی‌نوشت:
۱- تصویر سورۀ حمد میرعماد از وبلاگ «خوشنویسی فارسی» ، به آدرس : http://artworkshop.blogfa.com، دانلود شده است.
۲- آسمانی و زمینی، نگاهی به خوشنویسی ایـرانی از گذشته تا امروز: آیدین آغداشلو در گفتگویی بلنـد با علیرضا هاشمی نژاد. دانشگاه شهید باهنر ( کرمان ) تهران: نشـر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۸۴ . ( چاپ سوم ، ۱۳۹۱ ) – صفحه های ۴۱ و ۴۲ .
۳- غزل «آئینه حسن» سرودۀ امیر عاملی قزوینی موجود در http://amirameliqazvini.blogfa.com/post-2.aspx .
۴- طرح و اجرای لوگوی «هو میرعماد نی و می و میر» در پایان متن، از نگارندۀ مطلب حاضر است.
در مورد کمبود نقطه ها در سوره حمد اگر دقت کنید در مجموع تعداد نقطه ها کامل است
یعنی شش نقطه کسر شده در سمت چپ با دو جفت سه نقطه ای زیر بسم و نستعین جبران شده و کاتب در مجموع چیزی از کلام حق کم نکرده