گل شاه عباسی و گل چندپر در نمادگرایی طرح ختایی
بررسی نمادین نقوش سنتی
نقوش گیاهی نبات گونه در تذهیب
نمادگرایی طرح ختایی
سایت تندیس نویسنده مخاطب فاطمه صفوی
«گل سرخ» به عنوان رمزی ترین گل در میان مردم مغرب زمین شناخته شده است، این جایگاه ویژه را در شرق، گل‌هایی چون «لوتوس» یا «نیلوفر آبی» به خود اختصاص داده‌اند که با شکلی مستدیر، گردنده و متحدالمرکز؛ نماد کمال گرایی محسوب می‌شوند. به عبارتی کاسه گل سرخ به عنوان قلب گل، پیمانه‌ی زندگی، جام حیات و رویای عشقی ماورایی و بهشتی است.
گل شاه عباسی و گل چندپر
گل چند پر (آذین گل سرخی)
غالب گل‌های سرخ عرفانی و تمثیلی، هفت کاسبرگ دارند که این عدد نماینده‌ی کلیت زمان و مکان به شمار می رود. یعنی هفت کوکب، هفت روز، هفت مرتبه دگرگونی و غیره. همچنین مینیاتور سازان، مذهبان و حتی معماران کلیساهای جامع در قرون وسطی که روح و ذهنی رمز گرا داشتند، مضمون گل سرخ را پرورش دادند و در ادامه، شکفتگی «آذین‌های گل سرخی» و «گل میخ‌های گل سرخی» را پدید آوردند که نمونه آن را به وضوح در نقش برجسته‌های سنگی تخت جمشید می‌توان دید.
آذین گل سرخیاین گل «چند پر» در طرح ختایی، با تعداد برگ‌های متفاوت پدیدار می‌شود و تزیینات دیگری همچون «برگ» های ختایی را در کنار خود جای می‌دهد و صورت‌های فراوان و متنوعی از خود به نمایش می‌گذارد.
گل چند پرگل شاه عباسی
اساسی‌ترین و چشم گیر‌ترین تزیین طرح ختایی، گل شاه عباسی یا همان گل محمدی است. طرح دقیق آن به این صورت است که اگر یک گل محمدی را دقیقاً از قسمت میانه برش طولی بزنیم و به دو نیمه کاملا مساوی تقسیم کنیم ، شکل واقعی گل شاه عباسی نمایان می‌گردد که تمامی اجزاء تشکیل دهنده‌ی این گل، از جمله هسته، گلبرگ، پایه و تاج سر گل را شامل می‌شود.
هنرمندان مذهب گذشته، هر یک برای به تصویر کشیدن فرم شایسته‌ای از گل محمدی، این روش عملی را به کار بستند و در این میان تلاش نمودند تا به شیوه‌ی خاص خود در طراحی دست یابند.
گل شاه عباسیگل محمدی که بسان هزارتوی زیبایی از جمله گل‌های اصیل و خاص ایرانیان به شمار می‌رود، در محیطی دایره‌گون قرار گرفته است و به عنوان گلی آیینه وار و متقارن، مجموعه‌ای از گل‌های دیگر، همچون گل اناری، گل اناری شکسته و گل پروانه‌ای را در خانواده‌ی خود قرار داده است.
با نظری خلاصه و نمادین، شباهت گل شاه عباسی به گل انار، قابل دریافت است که به صورت تجریدی به تصویر درآمده است. این گل در ایران باستان و در زمان زرتشتیان از جایگاه مقدسی برخوردار بوده، چرا که طرح دایره وار و پیچ و تاب های افسونگر آن، که در بالا به تاجی با شعله‌های آتش شبیه است دلیل روشنی در به تصویر درآمدنش می‌باشد.
گل اناریاین تجمع گل ها و تزیینات در طراحی نقوش ختایی، توجه عمیق و وافی هنرمند مذهب به طبیعت پیرامونش را بیان می‌کند و چه بسا میل و اشتیاق او را در قدم نهادن به عالم معنا و هستی به تصویر می‌کشد. همچنین این گل با عناوین دیگری چون «صدپر» یا «صدتومانی» در شاخه‌ای دیگر از نگارگری ایرانی، رخ می‌نمایاند.
گل پروانهایبا این حال میان اهل هنر بر سر خواستگاه اصلی این گل اختلاف عقیده وجود دارد؛ چرا که به این گل «گل نیلوفر» هم گفته می‌شود که در ادامه به آن خواهیم رسید.
با دقت نظر در آثار تاریخی، می‌بینیم که در آیین مهرپرستی و پس از آن زرتشت، توجهی خاص به «گل نیلوفر آبی» شده است. ارتباط مهر با نیلوفر در داستان جشن مهرگان نیز آمده‌است، آنجا که موبد موبدان در خوانچه‌ای که روز جشن نزد شاه می‌آورد، گل نیلوفر می‌نهاد.
در ظهور مهر دو روایت وجود دارد که یکی از این دو روایت حکایتی است از آنکه مادر مهر از تخمه‌ای که در آب است آبستن می‌شود و میترا یا همان «الهه مهر» را می زاید. با این توضیح نیلوفر از سویی با آب و از سوی دیگر با خورشید در رابطه است. جالب است بدانید که درباره نیلوفر این‌گونه گفته شده، که با آفتاب سر بیرون می‌آورد و باز با آفتاب فرو می‌رود.
موجود اساطیری بالدار با سر عقاب (نمادی از روح محافظ)در مقابل درخت مقدس (گل نیلوفر)، قرن ۹ ق. م.، موزه لوور، پاریس
همچنین در نقوشی چند از مهرابه‌ها نیز، زایش و بیرون آمدن مهر از درون گل نیلوفر به تصویر درآمده‌است که شاید موید این مطلب، همجواری تقریبا همیشگی گل‌های شاه عباسی به همراه دو برگ یا به اصطلاح «برگ ماهی» است که به دور آن در چرخش‌اند و روایت تاریخی و تجرید یافته‌ی ماجرای ظهور مهر از میان «گل نیلوفر» و گردش دو ماهی به دور آن را بیان می کنند.
این نقش، بالاترین دلیل و مدعی تاریخی بر ریشه ی نیلوفر بودن گل شاه عباسی محسوب می‌شود.
لازم به ذکر است که «گل نیلوفر آبی» خواستگاهی «هند و ایرانی» نیز دارد و با ظهور مذهب کهن «هندوییسم» و پس از آن «بودا» در هند و به دنبال آن فراگیر شدن تعالیم بودا در تمامی هندوستان و نیز کشورهای همسایه، این گل به عنوان نماد انسان کامل و به روشنایی رسیده، با ویژگی خاص خود، بیش از پیش، به خصوص در هند شرقی از جایگاه ارزشمندی برخوردار گردید که تاثیر آن در آثار تاریخی بسیاری قابل مشاهده است.
نقش برجسته با تصویر سارگون دوم پادشاه آشورکه گل نیلوفر به دست دارد و در حال حمل قربانی
فهرست منابع:
۱- باغ ایرانی، حسن نیک بین، با مقدمه تورج ژیله، نشر یساولی، جلد۵،تهران، ۱۳۸۳
۲- رمزهای زنده جان،مونیک دوبوکور،ترجمه جلال ستاری،نشر مرکز، چاپ۲، تهران، ۱۳۸۶
۳- رموز نهفته در هنر نگارگری، مرتضی خلج امیر حسینی، با مقدمه محمود فرشچیان، نشر آبان، تهران، ۱۳۸۷
۴- سیر هنر در تاریخ، امیرحسین ذکرگو، نشر کتاب های درسی ایران، جلد۲، تهران، ۱۳۷۹
قسمت‌های قبل از این پرونده را در در سایت هنرهای تجسمی تندیس بخوانید:
- هنرمند/منتقد؛ هم این و هم آن
- مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
- نقوش گیاهی نبات گونه تذهیب | نمادگرایی طرح ختایی
دیدگاه‌های خود را در سایت هنرهای تجسمی تندیس درج کنید.
[/one_half_last]
عالییییییی