نقوش گیاهی نبات گونه تذهیب | نمادگرایی طرح ختایی

نقوش گیاهی در تذهیب
قسمت دوم: نمادگرایی طرح ختایی

سایت تندیس نویسنده مخاطب فاطمه صفوی

ختایی یا طرح گل و بوته برداشتی است از حرکت ساقه گل، شاخه درخت یا بوته به همراه گل و برگ و غنچه. طرحی استیلیزه شده که واقعیت عینی طبیعت نیست و در مسیر ذهن خلاق هنرمند به نوعی از فرم واقعی و برداشت طبیعی اش فاصله گرفته است.
وجه تسمیه ختایی هنوز به درستی آشکار نشده و حتی مابین هنرشناسان شرق و غرب اختلاف نظر وجود دارد؛ به طوری که نحوه‎ی نوشتار لغت آن نیز از این اختلاف بی‌نصیب نمانده است. در برخی منابع، ختایی را منسوب به «ختاء» دانسته‌اند، ولایتی که از جنوب به چین و تنگاش و از مغرب به ترکستان و مغولستان و از شمال به کیماک راه داشته‌است.

در ادبیات فارسی، ختایی غالباً مترادف با «ختن» ذکر شده و به حسن خیزی مورد ستایش قرار گرفته‌است. از این منظر باید گفت ختایی در مقابل واژه‌ی اسلیمی قرار می‌گیرد چرا که ریشه‌ی اسلیمی مقلوب کلمه اسلامی است. هرچند که در دوره‌های مختلف پیش از تاریخ‌، و قبل از اسلام نیز به وضوح می‌توان ریشه‌های طرح اسلیمی را در بسیاری آثار بر جای مانده یافت.
علاوه بر این، تاثیر هنر چین در نقش ختایی، غیر قابل انکار است و بنا بر عقیده ی برخی، طرح ختایی به همراه هنر مغولان از چین به ایران راه یافته‌است و به همین دلیل می‌بایست با «طاء» نوشته شود که به معنای خطوط ناشی از خطا، سهو و کژی است.
با سیری در گذشته‌، می‌توان روند تحول و پیشرفت طرح ختایی را به خوبی دریافت. یکی از نخستین طرح‌های ختایی که از کاشان کشف شده، کاسه‌ای سرامیکی مربوط به ۷۰۰ سال پیش است و بدون شک از نمونه‌های کهن و اولیه بندهای موسوم به ختایی به شمار می‌رود. قسمت عمده‌ی پهنای این کاسه با نقش شتر و ساربان تزیین شده، اما آنچه بیش از هرچیز دیگر در نقوش این ظرف از اهمیت برخوردار است، خطوط مارپیچ ساده و حلزونی شکل است که در تمام فضاهای بالا، پایین و میانی حرکت دارد.

نمونه‌ی دیگر، دو ظرف فلزی متعلق به روزگار ساسانیان است که با دقت در جزییات آن به وضوح می‌توان دریافت که بندهای ختایی، از شاخه سار گیاهان و درختان موجود در طبیعت ریشه گرفته‌اند، همچنین تاثیر پذیری فرم‌های اسلیمی از ختایی در آن‌ها کاملا مشهود است.

یکی از این دو ظرف، تنگ نقره‌ای با تصویر زن عریانی است که شاخه گل یا شاخه درختی بر دست گرفته. در اطراف تصویر فوق، گردش بندهایی شبیه به شاخه‌ی درخت دیده می‌شود که در انتهای هر یک برگی قرار گرفته است. با نگاهی تجریدی، این چرخش‌ها همان بندهای ختایی امروزی هستند.

ظرف دیگر، جامی فلزی است که حول پرنده‌ی واقع در مرکز آن، رامشگرانی به نوازندگی مشغول‌اند و توسط درخت‌هایی احاطه شده‌اند. در انتهای هر شاخه از درخت، خوشه‌های «انگور» و برگ‌های «موی» قرار دارد که این شاخ و بندها‌، شباهتی واضح با بندهای ختایی کنونی دارد.

در بررسی آثار متعدد دیگر نیز، غالبا با بندهای ساده و پیچ در پیچ ختایی مواجه می‌شویم که در بسیاری موارد با گل های متنوع و زیبایی آرایش یافته اند. فرم ظاهری این گل‌ها بیشتر مبین گرایش طراحان آن‌ها به گل‌های گرد و نسبتاً مدور است که به تدریج گل‌ها و برگ‌ها کشیدگی طولی می‌یابند و بخش فوقانی گل‌ها، حالتی از برگ‌های ابتدایی را در ذهن تداعی می‌کند.
گل‌های گرد در اشکال متنوع خود، همواره بر روی بندهای ختایی به عنوان نقش اصلی جای گرفته‌اند. نمونه‌ای از این گل‌های مدور گچ‌بری بسیار زیبایی است که در تزیینات داخلی طاقی از قصر کیش، متعلق به دوره ساسانیان وجود دارد. تزیین این طاق، چندین ردیف خطوط و ترکیب آنها با دوایری است که «گردونه‌ی مهر» یا «خورشید»، نقشی نمادین در تمدن‌های بسیار از جمله ایران باستان را تداعی می‌کنند.
محیط دوایر به گونه‌ای تقسیم یافته که چهار گل برگ برابر و هم شکل‌، مرکز آن را در بر دارند و شعاع‌هایی در اطرافشان قرار دارد که تاکیدی مضاعف بر گردی آن دارند. در این نقش‌، گل‌های چهار پر به کمک گل برگ‌های فرعی‌، تزیین و تکمیل شده است.

[divider style=”solid” top=”20″ bottom=”20″] فهرست منابع:
۱- باغ ایرانی، حسن نیک بین، با مقدمه تورج ژیله، نشر یساولی، جلد۵، تهران،۱۳۸۳
۲- تاریخ هنر ایران، ارنست کونل، ترجمه یعقوب آژند، نشر،مولی، جلد۵، تهران،۱۳۷۶
۳- نقوش پیشینه دار، یورگیس بالتر وشایس/آرتور اپهام پوپ، ترجمه ژیلبرت صدیق پور، چاپ کاوش، تهران،۱۳۸۴
۴- نگرشی بر سوابق تاریخی سه نگاره تزیینی اسلیمی-ختایی-گل های شاه عباسی، ارنست کونل-شهریار مالکی-هادی اقدسیه، نشر یساولی، تهران،۱۳۶۶
۵- هنر و معماری اسلامی، رابرت هیلن برند، ترجمه اردشیر اشراقی، نشر روزنه، تهران،۱۳۸۶

[divider style=”solid” top=”20″ bottom=”20″]

قسمت قبلی را اینجا بخوانید:

• مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
• نقوش گیاهی نبات گونه تذهیب | نقش ختایی

[/one_half_last]