نقش برگ در نمادگرایی طرح ختایی
پرونده بررسی نمادین نقوش سنتی
نقوش گیاهی یا نبات گونه در تذهیب
قسمت سوم: نمادگرایی طرح ختایی
« نقش برگ »
سایت تندیس به قلم نویسنده مخاطب فاطمه صفوی
«برگ درخت مو»
با بررسی بسیاری از نقوش به کار رفته در دوره های مختلف و هنرهای گوناگون ، در میابیم که ریشه در دوره ساسانی دارند. هنرمندان ساسانی ، تنها خود را به ابداع خطوط انتزاعی محدود نمی کردند ، آنها با بهره گیری از بسیاری نقش مایه و نگاره های گیاهی ، قسمت عمده ای از هنر خود را خلق می کردند ، از جمله برگ ها و ساقه ها که به صورت واقع گرایانه و به وفور در طبیعت موجودند، به تصویر در آمده اند. از مهم ترین نمونه های این نوع نمایش ، «برگ درخت مو» می باشد.
در همین راستا، نقوش «پیچکی تاک» نیز در میان نقش مایه‌های گیاهی ، از عناصر عمده به شمار می آمده و به صورت های مختلف از جمله نقوش مواج ، مار پیچ و گره دار به کار رفته که در نمونه های بعدی ، این گونه نقش پردازی به اوج انتزاع خود دست یافته است ، تا جایی که اشکال گیاهی ، ویژگی طبیعی خود را از دست داده اند . به عنوان مثال ، دانه های انگور به صورت قطراتی هرم گونه در آمده اند.
ساده ترین نمونه ی این گونه طرح ها ، ساقه ای مواج است که به صورت یک در میان ، برگ و میوه ای مانند خوشه انگور دارد. این طرح ، همواره به منظور رو دوزی در دوره «پارت» مورد استفاده قرار گرفته است.
«برگ نخلی»
قسمت دیگری از این نقوش برگ گیاهی، «آرایش برگ نخلی» را به تصویر در آورده است که تنوع فراوانی دارد ؛ نوعی از آن که در گچ بری های تزیینی قصر شماره ۲ کیش دیده می شود ، به شکل یک واحد تخم مرغی است.
نوع دیگر این نوع برگ ، نقش قراردادی یک شاخه بلند «نخل» با حدود بیست برگ در هر طرف است.
«برگ نخلی دو نیمه ای اناری» ؛ «برگ لوتوس یا نیلوفر آبی»
نمونه دیگر برگ نخلی ؛ آرایش «برگ نخلی دو نیمه ای اناری» است که دسته های برگ ، اغلب با نوار ویژه موی سر ساسانیان بسته شده و به صورت طوماری در آمده است. استفاده ی چنین تزیینی در نقوش ، نشان از ریشه داری سنت ها در این دوره دارد. اساس این طرح بر مبنای الگوی «برگ مو» یا آرایش «برگ کنگری» است و به نوعی برگ «لوتوس» یا «نیلوفر آبی» نامیده می شود.
همچنین این نگاره های گیاهی ، گاهی اوقات ، با نشان بال های قرینه ساسانیان که احتمالاً علامت «عقاب»است تلفیق می گردد.
در تزیینی دیگر ، شاهد ردیف های منظم برگ هستیم که بی شباهت به پولک های روی هم چیده شده ی پوست ماهی نیستند و در بناهای کیش و تیسفون متعلق به دوره ساسانی دیده می شوند.
« سه گلبرگی»
نوعی دیگر از این گونه آرایش «برگ نخلی» به شکل «سه گلبرگی» دیوار کاملی از قصر شماره ۱ کیش را پوشانده و هر واحد تزیینی آن به شکل لوزی کنده کاری شده است.
«برگ نخلی سه ، چهار ، پنج و هفت برگچه»
همچنین در این دوره ، از دیگر طرح های غنی آرایش «برگ نخلی» که شامل سه ، پنج و هفت برگچه می شود، در فاصله های منظم، برای فضا سازی افریزها و قرنیزها استفاده شده است. این طرح ها گاه منفرد هستند و گاهی به صورت یک در میان، به همراه «برگ نخل» کوچکتر یا «گل های چند پر» قرار داده شده اند که اغلب با ساقه ای معمولی به یکدیگر اتصال داده شده اند.
«برگ نخلی چهار برگچه»
در نمونه‌ای دیگر ، برگ‌های نخلی چهار پره‌ای متنوعی دیده می‌شود.
این برگ های نخلی بر روی قطرهای مربع به صورتی قرار گرفته اند که در مرکز دایره، یک گروه چهار تایی ساخته‌اند.
ما بین این گونه ترکیبات مدور ، گل های چهار پر و برگ نخل قرار گرفته است.
طرح ذکر شده در مقیاسی کوچکتر به صورت آرایش «برگ نخلی سه پره ای» و در مقیاس بزرگتر، به صورت هفت برگچه دیده می‌شود.
اما نوع دیگر این تزیین ، به شکل آرایش تخم مرغی ، در داخل یک دایره به ایجاد نقش «ستاره» هشت پر منجر شده است.
احتمالاً شبکه ای به منظور ایجاد روزنه
نمونه ی این گونه آرایش ، در قسمتی از بنای تیسفون ، گل چند پر زیبایی را به وجود آورده که متشکل از شش برگ نخل منشعب شده از شاخه ای واحد است.
در طرحی مفصل تر ، این نحوه آرایش پرتو وار ، به وسیله آرایش برگ نخل سه گلبرگی، به شکل «گل نیلوفر» و «گل انار»، بر روی محورهای اصلی و مایل قرار گرفته است و تداخل ساقه های آن ها ، «ستاره ای هشت گوشه» ساخته است.
در ایران باستان ، این ستاره هشت گوشه در داخل قاب بند گرد ، نماد «آناهیتا» بوده است که طرح مذکور ، بر محتوای این نماد تأکید می کند و «گل نیلوفر» و «انار» نیز به عنوان گیاهان ارزشمند محسوب می شدند.
فهرست منابع:
۱- طرح های اسلامی،اوا ویلسون،ترجمه محمدرضا ریاضی،نشر سمت،تهران،۱۳۷۷
۲- نقوش پیشینه دار،آرتور اپهام پوپ؛یورگیس بالتر وشایس،ترجمه ژیلبرت صدیق پور،چاپ کاوش،تهران،۱۳۸۴
۳- هنر و معماری اسلامی،اتینگهاوزن؛ الگ گرابر،ترجمه یعقوب آژند،نشر سمت،چاپ اول،جلد ۱،تهران،۱۳۷۸
۴- هنر و معماری اسلامی،رابرت هیلن برند،ترجمه اردشیر اشراقی،نشر روزنه،چاپ اول،۱۳۸۶
- هنرمند/منتقد؛ هم این و هم آن
- مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
- مسیر تحول گل نیلوفر به گل شاه عباسی در نقوش سنتی
- هنرمند/منتقد؛ هم این و هم آن
- مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
- گل شاه عباسی و گل سرخی در نمادگرایی طرح ختایی
