چگونه ایرانیان راز ساخت کاغذ دست‌ساز را فاش کردند؟
پرونده‌ی ادوات هنر قدیمه
قسمت اول | ساخت کاغذ دست‌ساز
مجله هنرهای تجسمی آوام: به قلم نویسنده مخاطب منوچهر غلامی
بسیار تأثیرگذار خواهد بود که هنرمندان، «مواد اولیه‌ی خاصی» را برای خلق اثر خود انتخاب کنند و از ابتدا تا پایان، هر بخش از پروسه، به‌تنهایی یک اثر هنری باشد؛ بخش‌هایی مانند قاب، بوم، کاغذ و…
در مورد کاغذ، این‌گونه می‌توان گفت که اگرچه مدت‌ها بود این اختراع بشری در چین تولید می‌شد، ولی ابداع آن به شکلی که امروزه وجود دارد، به «تسای‌لون»[1] (مخترع چینی و از خواجگان دربار امپراتوریِ هانِ شرقی) در ابتدای قرن دوم میلادی نسبت داده می‌شود.
راز ساخت کاغذ از حدود سه قرن قبل از میلاد، تا مدت‌های طولانی در انحصار تمدن چین بود؛ تا آ‌ن‌که در ایران و در دربار ساسانی، نیاز به ساخت کاغذ محسوس شد؛ به این دلیل تعدادی از استادکاران چینی در منطقه‌ی سمرقند اسکان داده شدند. دیری نگذشت که با پیروزی مسلمانان در نبردی نزدیک سمرقند، تعدادی از چینیان سازنده‌ی کاغذ اسیر مسلمانان شدند و راز ساخت آن فاش شد.
شهر سمرقند، مرکز مهم ساخت کاغذ برای مسلمانان گردید و سریعاً شهرهایی مانند بغداد و شیراز هم به مراکز ساخت کاغذ پیوستند و پس از پانصدسال، صنعت کاغذسازی به اروپا نیز راه یافت.
با ابداع کاغذ، پیشرفت دانش بشری سرعت بیشتری یافت؛ چراکه کتاب‌های علوم مختلف نوشته و در دسترس عموم قرار گرفت.
با پیدایش کاغذ، کتابت و صفحه‌آرایی رشد کرد و تمایل برای تولید کتاب‌های نفیس باعث شد، روش‌های مختلفی برای ساخت کاغذهای مرغوب ابداع شود؛ کاغذهای مختلفی مانند: خانبالق، سمرقندی، بخارایی، خراسانی، فرعونی، سلیمانی، طلحی، کشمیری و نوحی که غالب آثار مکتوب و عتیق ایران بر این نمونه‌ها نوشته شده است.
از ویژگی کاغذهای سنتی دست‌ساز، به غیر از زیبایی، می‌توان به عمر طولانی و ماندگاری آنها اشاره کرد؛ برخلاف آن کاغذهای صنعتی، لیز و صیقلی هستند و به‌مرور خشک و شکننده می‌شوند. این دلایل باعث شده است که کاغذهای سنتی هنوز مورد استقبال و انتخاب هنرمندان و اساتید خطاطی و نگارگری هستند.
امروزه روش‌های مختلفی برای ساخت کاغذهای دست‌سازِ با کیفیت وجود دارد، ولی ساده‌ترین و کاربردی‌ترین آنها، همان شیوه‌ی صنعتگران چین است؛ همان روشی که از آن‌زمان تا امروز به‌کار گرفته می‌شود.
روش آنها برای ساخت کاغذ این‌گونه است که: ابتدا ترکه‌های نازک درخت توت را خشک می‌کنند؛ سپس به مدت ده روز در آب خیسانده و پوست آنها را با دست جدا می‌کنند؛ این پوست جداشده را با جوشاندن، کوبیدن و آسیاب به خمیر رقیقی تبدیل می‌کنند؛ سپس از یک چهارچوب که کف آن توری فلزی باشد، استفاده می‌کنند؛ روی توری فلزی، پارچه‌ی توری بسیار ریزی با بافت مورد نظرشان قرار میدهند و چهارچوب را داخل خمیر کاغذ فرو برده، بیرون می‌آورند.
پس از خشک‌شدن آب، آن چهارچوب را در گوشه‌ای به شکل مایل تکیه میدهند تا خوب خشک شود؛ سپس کاغذ را به‌راحتی جدا می‌کنند.
پس از خشک‌شدن، آن را بین دولایه‌ی پارچه، زیر پرس دستی (شکنج) قرار میدهند. پس از مدتی که کاغذ در زیر شکنج فشرده شد، با قلم‌مویی پهن، سطح آن را به لعابِ رقیقِ ثعلب[2] آغشته می‌کنند؛ وقتی روی آن خشک شد کاغذ را برمی‌گردانند و پشت آن نیز همین عمل را تکرار می‌کنند؛ در اصطلاح به این بخش «آهارزدن» می‌گویند.
سطح کاغذهای دست‌ساز کاملاً صاف و بدون خدشه نیست؛ تار و پود آن نیز کاملاً به‌هم‌فشرده و پیوسته نیست. برای رفع این اشکال و بالابردن استقامت و نفوذناپذیری آن در مقابل آب، آن را «مهره» می‌کنند؛ به این صورت که پس از خشک‌شدن آهار، آن را توسط قطعه‌ای عقیق، به‌صورت یکنواخت مهره می‌کشند.
در قدیم برای مهره‌کردن از عقیق استفاده می‌شد؛ اما امروزه میتوانیم از مهره‌های مخصوصی که در بازار موجود است، استفاده کنیم. حال کاغذ آماده است.
برای ساخت کاغذرنگی، به خمیر کاغذ رنگ گیاهی اضافه می‌کنند؛ رنگ‌های گیاهی از جوشاندن و صافی گیاهان مختلفی مانند چای، زعفران، حنا، پوست پیاز، پوست گردو، پوست بادمجان و… به دست می‌آید.
امروزه برای تسهیل در ساخت کاغذهای شخصی‌مان در منزل، میتوانیم از کاغذ باطله‌های مختلف، پنبه، پارچه‌های فرسوده یا نخ‌های پنبه‌ای استفاده کنیم.
برای خمیرکردن آنها میکسرهای خانگی به‌کار می‌بریم و اگر نیاز به کاغذی سفید داشته باشیم، خمیر را با وایتکس، سفید می‌کنیم؛ باید به خاطر داشت که پس از استفاده از وایتکس، خمیر کاغذ را باید به‌خوبی شست تا وایتکس آن کاملاً از بین برود؛ چراکه وایتکس عمر کاغذ را کوتاه میکند.
با تشکر از راهنمایی‌های استاد «اردشیر مجرد تاکستانی»
پی‌نوشت:
- Tsai Lun
- ثعلب نوعی گیاه است که پودر آن را در آب سرد ریخته و روی حرارت ملایم قرار میدهند تا لعاب‌مانند شود.
منابع:
ورکشاپ آقای ظریف مختارف کاغذ ساز سنتی از سمرقند سال 2017 در شارجه امارات متحده عربی
کتاب هنر کاغذسازی دستی تالیف مرین سدینگتن ناشر شرکت انتشارات فنی ایران چاپ 1378
راهنمای نقاشی و کتاب آرایی در ایران تالیف اردشیر مجرد تاکستانی ناشر آستانه مقدسه حضرت معصومه چاپ 1372
