انواع بوم‌های سنتی و بالا رفتن ارزش هنری

خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت سوم و پایانی

بوم‌های مختلف در هنر سنتی ایران

انتشارات کمال هنر | نویسنده: دکتر محمدمهدی هراتی- مهدی عتیقی مقدم

مجله هنرهای تجسمی آوام تلخیص: مجتبی رستمی

بوم سفید یکی از عمده‌ترین و مهم‌ترین انواع بوم‌های سنتی است، زیرا از آن برای ساخت جلدهای آقا میری (روغنی) و قلمدان سازی نیز استفاده می‌شده.

این رقم بوم با مواد سنتی از قبیل سفیداب و صمغ عربی و سریشم که گاهی به‌جای صمغ مخلوطی از کتیرا و شیره انگور را جایگزین می‌کردند که البته هر هنرمند با توجه به تجربه کاری خود مقادیر یا مواد را جابجا می‌کردند؛ که این خمیر به‌دست‌آمده را بروی سطح بوم مقوایی یا قلمدان و حتی قاب آینه مالیده و بعد از خشک شدن کامل آن را سنباده می‌زدند و پس از تمیز کردن سطح آن را با لایه‌نازکی از روغن کمان می‌پوشانیدند که پس از خشک شدن در صورت لزوم با سنباده نرم پرداخت می‌کردند و آن را با یک‌لایه نازک از لعاب سریشم به کمک پارچه تمیزی واشور می‌کردند، پس از پایان کار نقاشی مجدداً روی آن را به‌تناوب روغن می‌زدند تا کاملاً شفاف شود.

بوم‌های ساده و کاربردی را در بخش دوم به همراه ابعاد معرفی کردیم و در این بخش تعدادی از بوم‌هایی که در هنر سنتی ایران کاربرد داشته فقط نامبرده و در حد اختصار توضیح داده می‌شود.

بوم مرغش (مرقش) از بوم‌های بسیار جذاب و کاربردی زمان خود بوده که مراحل ساخت آن همانند بوم سفید است با این تفاوت که باید بتانه سفید را با سائیده سنگ مرغش آمیخته و به رنگ‌های درخشان و تیره‌ای نظیر آل یا یشمی تیره‌ای بپوشانند. بعد از پرداختِ سطح آن روغن زنی  بومی پدید می‌آید که در متن آن ذرات مرغش مانند ستارگان می‌درخشند (این بوم که در جلدسازی و قلمدان سازی کاربرد دارد زیباترین و استادانه‌ترین بوم در هنرهای ایرانی است که بعضی از سر اعجاب آن را بوم قیامت نامیده‌اند) زیرا جلوه و زیبایی خاص آن زیباترین شاهکار بوم سازی جهان هنر را پیش روی انسان قرار می‌دهد و معرفت و شناخت دقیق و طبیعت و آگاهی‌های علمی اساتید هنر ایران است.

البته در خصوص این انواع بوم‌ها می‌بایست واشور می‌گشتند که اگر توضیح در این خصوص باشد به معنی چربی زدایی از بوم است که روش ساده آن به این صورت بوده که سیب‌زمینی را از وسط قاچ کرده و بروی بوم میمالیدن و بعد از خشک شدن آب سیب‌زمینی بروی بوم و ایجاد سفیدک، آن را با پارچه پاک‌کرده و بوم را برای استفاده آماده می‌کنند.

بوم سیاه: از انواع دیگر بوم‌ها است که به بتونه بوم سفید مقداری دوده یا مرکب اضافه می‌شده و حاصل بوم سیاه بوده، نقاشی و شکل سازی بروی این‌گونه بوم‌ها دقت عمل بیشتری خواسته و ساخت‌وساز بیشتری می‌طلبید.

بوم نخودی: بوم نخودی و سیاه را باید از پرطرفدارترین انواع بوم‌های سنتی به شمار آورد.

برای ساخت بوم نخودی با استفاده از رنگ‌های سنتی گل ماشی و اخرایی در حد پرمایه یا کم‌مایه (پررنگ و کم‌رنگ) انواع بوم زمینه نخودی پدید می‌آمد که اکثر رنگ‌ها بر روی آن جلوه خوبی دارند.

بوم ابری و دودی:

یکی از ابتکارات هنرمندان نگارگر ساخت بوم‌های ابری دودی بود که با شناخت کامل از وسایل پیرامون خود و با استفاده از دود حاصل از چراغ‌های روشنایی آن زمان و استفاده از دود غلیظ آن وسایل بروی سطوح کار خویش که برای انجام آن هنرمندان باید بوم را در فاصله‌های مناسب از لامپ یا لوله قیف قرار دهند و با حرکت دست‌ها و چرخش بوم و تغییر فاصله آن با مرکز مولد دود در سطح بوم لکه‌هایی مرموز پدید می‌آوردند و از آن برای زمینه کار خود استفاده می‌کردند که این روش در زمان خود خاص و جذاب بوده است.

بوم‌های مرسوم در دوره‌های قبل انواع گوناگون دیگری هم دارند که بعضی همچون بوم زرین و ته طلایی و بوم زرک کاربرد وسیع داشته و با طلاکوب بودن این نوع کاربردهای مختلفی در هنر سنتی به‌ویژه شیوه‌های مجلد سازی داشته و در کنار این انواع بوم‌های تفننی هم مانند بوم‌های صدفی و عاجی و مینایی و به‌ویژه بوم‌های گچی و چرم و از همه مهم‌تر پرده‌های نقاشی در هنر سنتی هرکدام به‌مرورزمان در برخی از تاریخ‌های سنتی ایران کاربرد داشته‌اند و نکته قابل‌ذکر در این بحث نوع و فرایند اجرای هر یک از این بوم‌هاست که اول آماده‌سازی و سپس آستر و زیرسازی و بعدازآن با توجه به توان هنرمند اجرای دقیق آثار بروی آن ارزش هنری این آثار را بالا می‌برده و این موضوع را به ذهن متواتر می‌کند که هرچه در هنر سنتی ایران بوده جلوه‌ای از شکوه و عظمت توانایی هنرمندان ایران است.

قسمت‌های قبلی را اینجا بخوانید:

خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت اول

خلاصه کتاب بوم سنتی در هنرهای ایرانی | قسمت دوم