همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز در کتابی قابل تأمل

گُلگشتی در کتاب « همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز »

معرفی کتاب دوجلدی «همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» با تلاش ساعد مشکی

تحلیل ساختاری بر روی آثار زنده یاد ممیز

مجله هنرهای تجسمی آوام: به قلم حسین رضوی‌فرد

آغاز تصویرسازی در دوره مدرن مصادف است با ورود صنعت چاپ به ایران. ورود ماشین چاپ و فن کلیشه سازی در دهه بیست شمسی نیز به گسترش مجلات یاری رساند و هنرمندان نقاش بیشتری به حوزه تبلیغات و تصویرسازی روی آوردند. دهه بیست و سی را می‌توان دوره‌ی انتقالیِ خروج هنر تصویرسازی از کفالت نقاشی تلقی نمود؛ با کاوش در تصویرسازی‌های اولیه دوره قاجار و پهلوی درمی‌یابیم که این هنر به لحاظ تبارشناسی تا قبل از دهه‌ی چهل، سایه‌نشین نقاشی و تصویرگری دوره تیموری و صفوی و سبک اقتباسی کمال‌الملک بوده است. در دهه چهل شمسی همزمان با تحولاتی که در نقاشی معاصر ایران به وقوع پیوست، هنر گرافیک و تصویرسازی با تلاش‌های محمود جوادی پور، هوشنگ کاظمی و مرتضی ممیز (۱۳۱۵- ۱۳۸۴ه.ش) که هرکدام به‌نوعی در آکادمیک شدن آن نقشی محوری ایفا کردند- از نقاشی منتزع شد و ازآن‌پس با جریان جهانی گرافیک طی طریق نمود.

کتاب دوجلدی «همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» تلاش یکی از شاگردان ممتاز مکتبی است که ممیز، معلم اول آن بود؛ ساعد مشکی -مدیر هنری تدوین این کتاب- با کنار هم قرار دادن بیش از سه هزار فقره از تصویرسازی‌های مرحوم ممیز در ۱۴۱۰ صفحه، کتابی درخور برای نسل جدید هنرمندان این حوزه به ارمغان آورده است. کتاب یادشده ضمن دربر گرفتن زیر بخش‌های تصویرسازی‌های رنگی، چهره‌ها، تصویرسازی شعرها، سر کلیشه‌ها و ریزنقش ها، با طرح جلدی -هوشمندانه- ساده و بدون نقش، حاوی سه بخش اصلی است: تصویرسازی نشریات، کتاب‌ها و تصویرسازی‌های پراکنده.

اولین طرح جلد مرحوم ممیز به روایت خودش مربوط به سال ۱۳۳۰ روی جلد کتاب «دکتر جکیل و مستر هاید» اثر رابرت لوئیس استیونسن است اما خود، آن را طراحی محسوب نمی‌کند و اولین طرح جلد حرفه‌ای خود را مربوط به سال ۱۳۳۶ برای کتاب‌های «گنجینه دیوان نشاط اصفهانی» و «زندگانی من» احمد کسروی می‌داند.[۱] این آثار و پوسترها و طرح جلدهای متأخرتر که در کتاب «همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» نیامده‌اند می‌تواند موضوع کتابی دیگر باشد.

مرتضی ممیز از معدود طراحانی است که بدون استفاده‌ی متنوع از رنگ، به‌طور غالب در فضایی سیاه‌وسفید، خلاقیت خود را رقم می‌زند؛ این خصیصه غیر از ملاحظه صاحب‌کار برای ارزان‌تر شدن فرایند چاپ و نیاز روزهای گذشته، ریشه در جهان‌بینی وی دارد همان بینشی که معتقد است اثر هنرمند هر چه ساده‌تر باشد ماندگارتر است و در تاریخ هنر طرفدارانی دارد؛ ازجمله پوسن در مقابل روبنس و دومینیک انگر در مقابل اوژن دُلاکروا که اولویت را به طرح و خط می‌دادند نه به رنگ.

ممیز کاوشگری است که به دنبال میراث تصویری و تجسمی گذشته خود است و اگرچه از تکنیک‌های مختلف غربی‌ها برای آفریده‌های خود بهره می‌برد اما فرم و قالب کار را، خود تعیین می‌کند؛ در دوره جوانی‌اش در سال ۱۳۵۱ می‌گوید: «دیگر اهمیت نمی‌دهم که یک فرم مدرن، یا یک کمپوزیسیون مدرن چیست. برعکس سخت توجه دارم به تمام آن شکل‌های معمولی و قابل‌درکی که از طرف مردم قبول می‌شود.»[۲] و این راز موفقیت یک هنرمند است که نمی‌خواهد شبیه به همتاهای داخلی و خارجی خود باشد؛ او باید خودش را زندگی کند. شاید به همین دلیل است که برخی از هنرمندان شاخص حوزه تصویرسازی، کارهای ممیز را به‌غایت معاصر و مدرن می‌دانند چنانکه فرشید مثقالی درجایی می‌گوید: «آقای ممیز درواقع، سرفصل ایلوستراسیون و گرافیک در ایران است و اگر بخواهیم کلمه معاصر یا مدرن را بکار ببریم، این کار آقای ممیز بود که این ویژگی را داشت و هیچ رابطه‌ای با قبلش ندارد»[۳]

کتاب «همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» چند ویژگی این استاد هنرمند را برجسته کرده است؛ بخشی از این ویژگی‌های فرمی و ساختاری که پیش از نشر کتاب حاضر و فراهم آمدن همه تصویرها در کنار یکدیگر به‌سختی قابل‌تحلیل بود به تلخیص به شرح ذیل می‌باشند:

تنوع در فرم: فرم‌های متنوع در تصویرسازی‌ها گاهی کاملاً هندسی‌اند گاهی غیر هندسی؛ آنچه برای ممیز اهمیت دارد کیفیت معناشناختی فرم است. چرخ‌های دفرمه شده کالسکه ناصرالدین‌شاه را بدون لحاظ دقتی که در طراحی قوس‌های آناتومی اسب‌ها اعمال کرده است ترسیم می‌کند. گویی مایل است مفهوم این اعوجاج و لنگی را در چرخ‌های امور مملکت به مخاطب منتقل کند.

در تصویرسازی ذیل اما استخوان‌بندی ساختاری اثر مبتنی است بر دقت در هندسه اجرای اثر؛

تنوع در استفاده از سبک‌های متفاوت نقاشی، از مختصات تصویرسازی‌هاست؛ روش‌های تصویرگری ممیز به‌طور غالب به‌قدری قانع‌کننده‌اند که می‌توان آن‌ها را تنها شکل ممکن تعیّن موضوع کار تلقی نمود. گاهی تنها از فرم خطی بهره می‌برد و به تعبیر این قلم، خط پردازانه طرحی نو درمی‌اندازد؛

گاهی فقط از فرم نقطه وام می‌گیرد و سبک نقطه پرداز امپرسیونیست‌ها را در یاد می‌آورد؛

زمانی برای دیگرگونه دیدن اثر به سبک اُپ آرت رجوع می‌کند؛

در دوره‌ای آثارش با زبان گرافیک بین‌الملل، مفهوم‌گراتر می‌شود و هنر کانسپچوال آرت را تداعی می‌نماید؛

و گاهی تصویرگری‌های فرا واقع‌گرایانه -متناسب با محتوای مجله و کتاب- مجموعه تصویرسازی‌های متنوع ممیز را تکمیل می‌کنند.

تنوع در خلق و قدرت قلم‌گیری در اجرای پرتره‌ها و چهره‌ها از ویژگی‌های دیگر کار ممیز است. تعدد چهره‌های گونه‌گون کتاب، هر مخاطبی را به تحسین وامی‌دارد.

سادگی سبک ممیز را در کنار پویایی بصری آثارش شاید بتوان مهم‌ترین خصیصه صوری در ساختار آثارش دانست. ناگفته پیداست مقصود از سادگی، کم بودن شمار عناصر بصری در یک اثر نیست بلکه محدود بودن خصیصه‌های ساختاری اثر است. «سادگی مستلزم وجود نوعی تناظر ساختاری میان معنا و الگوی ملموس کار است. روانشناسان گشتالت این‌گونه تناظر ساختاری را هم‌ساختی می‌نامند»[۴] این هم‌ساختی به‌طور خاص در تصویرسازی‌هایی که ممیز در حوزه داستان کودک خلق کرده است بیشتر رخ می‌نماید. طرفه اینکه بسیاری از آثار دارای کشف و اتفاق ایشان مبدأ جریانی در تصویرسازی و گرافیک شده‌اند؛ از این خیل می‌توان به تصویرسازی‌های قرآن و شاهنامه وی اشاره نمود.

در تصویرسازی‌هایی که ازنظر گذشت مخصوصاً در آثاری که از عکس استفاده‌شده یا در آثار مفهومی، ردپای سبک سوئیس یا بین‌الملل و سبک طراحان گرافیک لهستان تا حدودی قابل‌مشاهده است؛ ممیز تحت تأثیر دقت، ظرافت، آزادی و خلاقیت این سبک‌ها، بدون اینکه به ورطه تکرار بیفتد به سبکی شخصی و درونی دست‌یافت که مورد استقبال جامعه بین‌المللی تصویرسازی و گرافیک قرار گرفت. به نظر می‌رسد برخی اندک تصویرسازی‌های متأخرتر استاد ممیز در این کتاب دیده نشده است برای مثال داستان پالتوی قرمز که قبلاً در سال ۱۳۴۲ با عنوان پالتو قرمز توسط ممیز تصویرسازی شده بود و در صفحه ۱۲۵۵ کتاب آورده شده با طرح جلدی جدید در سال ۱۳۸۳ توسط مرحوم ممیز کارشده است:

همچنین در بخشی از تصویرسازی‌های این کتاب از عکس و چاپ و تکنیک‌های متعدد دیگر وام گرفته‌شده است. ازجمله بخش‌هایی از تصویرسازی‌های «کتاب هفته» با چاپ به روش سیلک، لیتوگرافی و گراور کارشده است، اما این موضوع همیشه برای مخاطب به‌آسانی قابل‌تشخیص نیست؛ از همین رو خوب است در چاپ‌های آتی کتاب، برای آثار ارائه‌شده، شناسنامه‌ای کامل‌تر از متریال و ابزار مصرفی و تکنیک اجرای اثر ارائه شود؛ اگرچه برای کتابی با این حجم، ارائه اطلاعات تکمیلی ازاین‌دست، بسیار طاقت فرساست اما بی‌شک کتاب ارزشمندی که معرف پدر تصویرسازی ایران معاصر است را کاربردی‌تر و ماندگارتر خواهد نمود.

پی‌نوشت:

[۱]– درباره طراحی روی جلد، گفتگوی فیروزه صابری با مرتضی ممیز، مجله بخارا، مرداد ۱۳۷۷، شماره ۱، صص ۲۸۹-۲۸۲

[۲]– بیان گمشده گرافیک، مصاحبه با مرتضی ممیز، مجله فرهنگ و زندگی، دی ۱۳۵۱، شماره ۱۰، صص ۱۵۳-۱۴۸

[۳]– بررسی تصویرگری دهه چهل-۱، گزارش ششمین نشست نقد آثار تصویری، کتاب ماه کودک و نوجوان، دی‌ماه ۱۳۸۰، صص ۸۲-۶۴

[۴]– هنر و ادراک بصری؛ روانشناسی چشم خلاق، رودلف آرنهایم، ترجمه مجید اخگر، نشر سمت، ص ۸۱

نقدهای دیگر به همین قلم را اینجا بخوانید:

هنرمندان چگونه با کرونا مقابله می‌کنند؟

نگاهی به نمایشگاه نستعلیق‌های استاد محمد شهبازی

نگاهی به کتاب آثار خوشنویسی میرزا غلامرضا اصفهانی و نمایشگاه آثار وی

گستره کویر در نمایشگاه آبرنگ‌های پارسا پاینده

کتیبه‌های ذوق در ضیافت نستعلیق «بنفشه مصری‌پور»

خوشنویسی در فضای منفی و نمایشگاه نقاشیخط شمس‌اله ساعدی

نمایش خلاقیت، در برشی از آثار استاد «صداقت جباری»

ترکیب خطوط و نت‌ها در نمایشگاه آثار بهمن پناهی

معرفی کتاب‌های دیگر را اینجا دنبال کنید:

نگاهی به نسخه برگردان خمسه نظامی شاه طهماسب | به قلم علیرضا هاشمی نژاد

شکوه هنر قاجار از انتشارات خط و طرح | به قلم کیانوش معتقدی

معرفی کتاب خودآموز نوشتن از هنر معاصر | به قم سحر افتخارزاده

معرفی کتاب «منظومه‌‌ی ناپیوند واله،گی» | الهه رهرونیا

روان‌شناسی هنرهای تجسمی، چشم، مغز، و هنر

معرفی کتاب وابی سابی | به قلم نرگس رنجبر

هنرمند/منتقد؛ هم این و هم آن

Posted: 15 مرداد ۰۳

هنرمند/منتقد | اثر چیست؟ معنای احتمالی آن چیست؟ به چه درد می‌خورد؟ در این روزهایی که عکس و عکاسی از من گریخته‌است یا من از آن فرار کرده‌ام چه چیز می‌تواند برایم بامعناتر/بی‌معناتر از دبیری بخش عکاسی یک مجلۀ هنری باشد. رنگ این روزها رنگ همه‌چیز را عوض کرده است. عکس برایم رنگ‌باخته‌است و می‌دانم به سبب همین رنگ‌عوض‌کردنش در لحظه است که این‌گونه دوستش می‌دارم.[…][۱] […] موضوع، خود عکاسی است همان‌گونه که چیزها خود عکس هستند. «من» هم تکه‌ای […]

۲ comments

مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر

Posted: 27 اسفند ۰۱

مسعود اسکندری خویی متولد ۲۳ آذر ۱۳۴۰ دانش آموخته عکاسی از دانشگاه هنر . فوق لیسانس عکاسی از دانشگاه هنرتهران و مستند نگاری از دانشگاه Ryerson کانادا (Master of Fine Arts in Documentary Media) . تدریس در گالری هنر همیلتون و دستیار خانم Pearl Van Geest هنرمند و مدرس نقاش کانادایی .

همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز در کتابی قابل تأمل

گُلگشتی در کتاب « همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز »

معرفی کتاب دوجلدی «همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» با تلاش ساعد مشکی

تحلیل ساختاری بر روی آثار زنده یاد ممیز

مجله هنرهای تجسمی آوام: به قلم حسین رضوی­‌فرد

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

مجله هنرهای تجسمی آوام: به قلم حسین رضوی‌فرد