تاریخچه‌ی موزه‌های ایران

موزه‌های ایران و تاریخچه پیدایش

خلاصه کتاب مبانی موزه‌داری | قسمت سیزدهم و پایانی

انتشارات سمت | دکتر یوسف منصورزاده، ابوالقاسم حاتمی

مجله هنرهای تجسمی آوام: تلخیص آزاده حاج اسفندیاری

بنا بر شواهد گوناگون از زمان‌های بسیار دور در ایران مجموعه‌های نفیس و ارزشمندی گردآوری می‌شدند که به‌مرورزمان ازمیان‌رفته‌اند. تقریباً از هزاره‌ی اول قبل از میلاد می‌توان به مجموعه‌های اموال فرهنگی و هنری ایران اشاره نمود:

۱- گنجینه‌ی جیحوی یا سیحون: این گنجینه در سال ۱۸۷۸ میلادی در نزدیکی یکی از شاخه‌های منشعب از رود سیحون میان راه تالش گرگان و قبادیان در نزدیکی راه سمرقند و توسط چوپانی محلی پیدا شد. این مجموعه در سال ۱۸۹۱ به موزه‌ی بریتانیا داده شد.

۲- گنجینه‌ی زیویه: این گنجینه در تپه یا دژ زیویه در استان کردستان و در شمال روستایی به همین نام مدفون شده بود. کشف این گنجینه کاملاً به‌صورت تصادفی بود ولی حفاری آن به‌صورت تجاری و از سال ۱۳۲۵ شمسی آغاز شد. مهم‌ترین آثار این گنجینه عبارت بودند از: انواع جام‌ها، کاسه‌ها، بشقاب‌های طلا با تزئینات هنرمندانه، مجسمه‌های عقاب، شیر، اسب، خروس، کبوتر و … همراه با سلاح‌های جنگی مانند شمشیرها و خنجرهایی که جنبه‌ی نمادین و تزئینی داشته، وسایل تزئینی از قبیل کمربند، گردنبند، گوشواره، انواع پلاک و صفحاتی از جنس طلا و نقره، پلاک‌ها و پیکرک‌هایی از عاج و استخوان و … که روی آن‌ها نقوش و طراحی‌هایی از حیوانات و صحنه‌های طبیعی و اساطیری حک شده بود. اشیای این گنجینه در موزه‌های مختلف جهان مانند کشور ایتالیا، بریتانیا و موزه ایران باستان و موزه رضا عباسی نگهداری می‌شوند.

۳- گنجینه‌ی کلماکره: این گنجینه در غار کلماکره واقع در ۱۵ کیلومتری شمال‌غربی پل‌دختر کشف شد. غار کلماکره تا سال ۱۳۷۱ کاملاً ناشناخته بود و در آن سال به‌وسیله‌ی یک شکارچی محلی شناسایی شد. بر اساس تحقیقات باستان‌شناسان مشخص شد که آثار این گنجینه به شاهان هخامنشی تعلق داشته است و بنا بر شواهد دراثنای حمله‌ی اسکندر به تخت جمشید مقداری از این گنجینه برای جلوگیری از تاراج بیگانگان در این غار پنهان‌شده‌اند. بخشی از آثار این مجموعه در موزه لرستان در خرم‌آباد و موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. بخش عمده‌ی آن توسط قاچاقچیان اشیای عتیقه در حراجی‌های خارجی به مجموعه‌دارهای بین‌المللی فروخته شدند.

۴- گنجینه‌ی پاسارگاد: در آذرماه سال ۱۳۴۲ شمسی و طی کاوش‌های هیئت‌علمی ایرانی و انگلیسی به سرپرستی دیوید استروناخ، باستان‌شناس انگلیسی پیرامون کاخ پاسارگاد تعدادی اشیاء زرین و جواهرات نفیس از درون یک ظرف سفالی پیدا شد.

۵- گنجینه‌ی خسروپرویز (خسرو دوم): این گنجینه اغلب زبانزد و شهره‌ی عام و خاص بوده و افسانه‌ها و خاطره‌های بی‌شماری در وصف این مجموعه خلق شده است. روح لذت‌جویی و تجمل‌پرستی که دربار خسروپرویز و دوران پرشکوه او را به‌صورت یک رویای پری‌گون درآورده در شوق و علاقه‌ی وافری که شاهان ساسانی در جمع‌آوری اشیای نفیس در گنجینه‌های خویش نشان داده بودند جلوه‌گر شده است. قسمتی از نفایس گران‌بهایی که در دربار خسروپرویز اغلب مایه‌ی اعجاب ناظران می‌شد به‌احتمال‌قوی از میراث خزاین پربار خسرو اول (خسرو انوشیروان) مایه گرفته است.

از پراکندگی گنجینه‌های تاریخی ایران می‌توان به این نتیجه رسید که حمله‌ی اسکندر باعث غارت گنجینه-های هخامنشی شد. حمله‌ی اعراب به ایران موجب انتقال گنجینه‌های ساسانیان به بغداد شد و حمله‌ی مغولان باعث از بین رفتن گنجینه‌های هنری و فرهنگی متعددی در مراکز مهم ایران گردید. در این میان نوادگان تیمور برخلاف خود او که عامل تخریب گنجینه‌ها و کتابخانه‌ها بود، به آثار هنری علاقه داشتند. گوهرشاد خانم و شاهرخ‌میرزا مشوق و حامی هنرمندان بودند. بایسنقرمیرزا گنجینه‌ای از آثار نقاشی و خوشنویسی را جمع‌آوری کرد و خود نیز خوشنویسی زبردست بود. جانشینان تیمور حامی نقاشان، کاتبان و خوشنویسان بودند. در این زمان هنر ایرانی در حوزه‌ی تهیه‌ی کتاب‌های خطی نفیس در اوج تعالی خود بود. هنرهای خطاطی، تصویرنگاری و صحافی به اوج خود رسیدند، نگارگران شیوه‌های خاصی را ابداع کردند که سرمشق چند نسل هنرمندان بعد از خود شدند و کمال‌الدین بهزاد، نگارگر شهیر در این دوران ظهور کرد.

در دوران صفوی نیز برخی از سلاطین صفوی طی دو قرن یازده و دوازده هجری قمری به‌واسطه‌ی علاقه به جمع‌آوری اموال فرهنگی و هنری (انواع سلاح، ساعت، اشیای علمی و لوح، ظروف زرین ازجمله انواع بشقاب‌ها، سرپوش‌ها، کاسه‌ها و پوست حیوانات) مجموعه‌هایی تهیه کردند که برخی از مؤلفان و سیاحان غیر ایرانی ازجمله شادرن به آن‌ها اشاره‌کرده‌اند. بخشی از آثار هنری و فرهنگی دوره‌ی صفویه شامل کتاب‌ها، نسخ خطی و چینی‌آلاتی که به پادشاهان این دوره هدیه شدند در مقبره‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی نگهداری می‌شدند، این آثار در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند.

در فاصله‌ی سقوط حکومت صفوی تا انقراض آخرین بازمانده‌ی خاندان نادر در خراسان، به‌واسطه‌ی آشوب و هرج‌ومرجی که در کشور بود حرمت‌ها، سنت‌ها و فرهنگ‌ها فراموش شدند. نادر هنگام فتح دهلی در هندوستان جواهرات، اشیاء نفیس ازجمله تخت طاووس، کوه نور و دریای نور را به ایران منتقل کرد و در کاخ معروف خود (خورشید) در کلات نادری جمع‌آوری و نگهداری کرد ولی در شبی که کشته شد تمامی این گنجینه‌ها یک‌شبه به باد رفت.