نقوش گیاهی نبات گونه تذهیب

نقوش گیاهی در تذهیب
قسمت اول: نقش مایه های گیاهی ختایی

به قلم نویسنده مخاطب سایت تندیس فاطمه صفوی

این پرونده در ۵ قسمت ارائه شد، لینک شماره های بعد در انتهای این شماره را میتوانید ببینید:

در هنر تذهیب،دو نقش اصلی در مسیری مشخص، چه به صورت مجزا و چه به صورت ترکیب یافته مکررآً درهم تنیده می‌شوند و در یک کلیت منسجم، تزیینی دلپذیر فراهم می‌آورند. این دو نقش عبارتند از: نقوش ختایی و نقوش اسلیمی.

قبل از پرداختن به نقوش مذکور، لازم است به بوته‌ها و ساقه‌ها در تذهیب اشاره شود. اسپیرال یا همان قوس حلزونی، چه در طراحی اسلیمی و چه در طراحی ختایی، قدم اول به شمار می‌رود، این «بندها» هستند که در تذهیب حکم شریان اصلی طرح را دارند چرا که تمامی اجزاء نقوش ختایی و اسلیمی بر روی همین بندها شکل می‌گیرند و در ایجاد فضا‌سازی‌ها اهمیت بسزایی دارند.

نقش مایه های ختایی
ختایی طرحی است که شامل گل‌ها، غنچه‌ها، برگ‌ها و بندها می‌شود و آن‌ها را در وحدتی هماهنگ نمایان می‌سازد.در طرح ختایی، ساقه راست یعنی خط مستقیم، کمتر وجود دارد، ساقه‌ها دارای پیچ و خم موزونند و ترکیبی هستند از حرکت دلربا و طناز خطوط منحنی و در موارد نادر خطوط مختصر و بسیار کوتاه مستقیم. در واقع باید گفت خطوط مستقیم در هنر پخته ایرانی کمتر دیده می‌شوند.
گاه دوایری مارپیچ، گل‌ها، برگ‌ها و بندها را به هم اتصال می‌دهد و گاهی منحنی‌ای شکسته و یا کامل عرصه جلوه گل و غنچه و برگ‌ها می‌شوند.این دوایر ادامه می‌یابند و چشم خیال نظاره‌گر مشتاق را با چرخش خود همراه می‌سازند.
با این توصیف می‌توان گفت که طرح ختایی در جریانی همسو با چرخش‌های اسلیمی، متناسب با فضا و فرم‌های هندسی بکار رفته، بر سطح اثر حرکت می‌کند و هنرمند مذهب را ناگزیر از به کار بردن اینگونه‌ی طرح می‌کند. به عبارتی او به عنوان ابزار کار خود آنها را با در نظر گرفتن نظم و وحدت و انسجام میان اجزاء هنری اثرش چیدمان می‌کند.
چنین فضایی با فرم‌های بسیار متنوع آذین بخش نسخه‌ها و زمینه‌های بصری هنرهای گوناگون است با ترکیبی از گل‌ها و برگ‌های به عاریه گرفته شده از طبیعت اما بسیار غیر واقعی تر از فرم موجود در طبیعت خود که بر طبق استیل ایرانی طراحی می‌شود و هنرمند مذهب به سلیقه‌ی خود آنها را در کنار یکدیگر نقش می‌زند.

قرار گیری نقوش اسلیمی و ختایی در کنار هم

بوته ها و ساقه های ختایی
این بندها و ساقه‌ها هستند که نقوش و جزییات متنوع ختایی را بر روی خود جای می‌دهند و مسیر گردش نقوش را از قبل مشخص می‌سازند.
برگ‌ها
عمده برگ‌های ختایی مورد استفاده عبارتند از برگ سیب، برگ بادامی و برگ لوتوس. برگ سیب و برگ بادامی با توجه به شکل ظاهری موجود آن‌ها در طبیعت به این نام خوانده می‌شوند اما برگ لوتوس جنبه‌ای نمادین در خود دارد که در مبحث نمادگرایی مفصلا به آن اشاره می‌شود.
برگ نخلی یا برگ موی
برگ نخلی یا برگ موی نیز از دیگر برگ های به کار رفته در طرح های ختایی می باشد که مایه گرفته از نمونه های طبیعی خود هستند.

گل های گرد

این نوع گل‌ها، بر مبنای شکل دایره و بر حول مرکز یا دایره میانی که مغز گل نام دارد شکل می‌یابند. گل‌های سه پر، چهار پر و پنج پر، با تزیینات و گل برگ‌های متفاوت که میان هر پر آن‌ها تزیین می‌شود،تنوع می‌یابند.

گل های شاه عباسی
گل شاه عباسی، از جمله اساسی‌ترین و زیباترین اجزاء ختایی است. نام دیگر گل شاه عباسی «گل نیلوفر» است و اقسامی از قبیل گل‌های گرد، برگی، گل‌های اناری، پروانه‌ای و دیگر فرم‌های متنوع را در بر می‌گیرد.این تنوع فرم به دلیل تزیینات متفاوتی ست که در زمان طراحی باعث پدید آمدن گونه‌های مختلف گل شاه عباسی شده‌است.

گل پروانه ای
گونه ای از گل های ختایی و شاخه ای از گل های شاه عباسی به شمار می رود که با توجه به شکل ظاهری پروانه و بال های متقاطع آن ترسیم می شود و مانند گل های گرد، می توان با افزودن برگ هایی اطراف گل برگ های اصلی آن،به طرح های متنوع تری از این گل دست یافت.

گل اناری
از اقسام گل شاه عباسی است که سعی در به تصویر کشیدن شکوفه انار دارد با تمامی برگ‌ها و خطوط تزیینی که بر زیبایی و چشمگیری آن می‌افزاید.

گل پنبه ای
از دیگر انواع گل شاه عباسی، گل پنبه‌ای است که همانند اصل این گل در طبیعت، شکوفا شدنش را نمایان می‌سازد.

گل برگی
در طراحی این گل از فرم برگ لوتوس بهره گرفته شده است. در واقع می‌توان گفت تفاوت اصلی گل‌های شاه عباسی، در شکل برگ‌ها و محل قرارگیری آن‌ها نسبت به مغز گل‌ها است.

غنچه

غنچه گل ختایی، تشکیل شده از ساقه، ته غنچه، گل غنچه و برگ. نقشی است برگرفته از نمونه طبیعی آن در بین گیاهان. غنچه ختایی نیز همانند دیگر گل‌های ختایی، می‌تواند با تغییر در تزیینات و گل و برگ‌های اطرافش تنوع فراوانی بیابد و می‌توان گفت غنچه ختایی در اصل، همان گل نیمه باز نیلوفر است با گلبرگ کمتر و فرمی کشیده تر که به شکل‌های گوناگون نمایان می‌شود.

[divider style=”solid” top=”20″ bottom=”20″]

فهرست منابع:

۱- طرح و تذهیب، حسینعلی ماچیانی، نشر یساولی، چاپ۴، تهران،۱۳۸۰
۲- طرح های اسلامی، اوا ویلسون، ترجمه محمدرضا ریاضی، نشر سمت، تهران،۱۳۷۷
۳- نگرشی بر سوابق تاریخی سه نگاره تزیینی اسلیمی-ختایی-گل های شاه عباسی، ارنست کونل-شهریار مالکی-هادی اقدسیه، نشر یساولی ،تهران،۱۳۶۶

۴- باغ ایرانی،حسن نیک بین، با مفدمه تورج ژیله، نشر یساولی، جلد۵، تهران،۱۳۸۳
۵- تجلی نور در هنرهای سنتی ایران، حسین یاوری، نشر سوره مهر، تهران،۱۳۸۴
۶- جلوه های هنر پارسی، فرانسیس ریشار، ترجمه ع.روح بخشان، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران،۱۳۸۳

۷- رموز نهفته در هنر نگارگری، مرتضی خلج امیر حسینی، با مقدمه محمود فرشچیان، نشر آبان، تهران،۱۳۸۷
۸- طرح های اسلامی، اوا ویلسون، ترجمه محمدرضا ریاضی، نشر سمت، تهران،۱۳۷۷

[divider style=”solid” top=”20″ bottom=”20″]

شماره‌های بعدی پرونده نقوش گیاهی نبات گونه تذهیب:

مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر

Posted: 27 اسفند 1401

مسعود اسکندری خویی متولد ۲۳ آذر ۱۳۴۰ دانش آموخته عکاسی از دانشگاه هنر . فوق لیسانس عکاسی از دانشگاه هنرتهران و مستند نگاری از دانشگاه Ryerson کانادا (Master of Fine Arts in Documentary Media) . تدریس در گالری هنر همیلتون و دستیار خانم Pearl Van Geest هنرمند و مدرس نقاش کانادایی .

0 comments