تاثیر هنر یونان بر چهره‌ نگاری ایران باستان

تاثیر هنر یونان بر چهره‌ نگاری ایران باستان
قسمت دوم

سایت تندیس به قلم مهسا کریمی

در شماره‌ی پیشین چهره‌نگاری ایران از دوران نوسنگی تا پایان دوران هخامنشی بررسی شد. در ادامه وضعیت چهره‌نگاری در پی ورود یونانیان به ایران و اثرات این وضعیت سیاسی بر هنر و به‌ویژه چهره‌نگاری بررسی می‌شود.

---

جلوه‌ی آشکار و قابل استناد چهره‌نگاری ایران‌باستان در نقش‌های روی ظروف سفالی، مفرغینه‌ها، صخره‌نگاری‌ها و بیش از همه در نقش‌برجسته‌ها دیده می‌شود. این پیکرهای ایستا که بیشتر به صورت تمام‌رخ تصویر شده‌اند بیشتر اسطوره‌ای هستند تا نشان‌دهنده‌ی مردمان عادی. “با توجه به هم‌آمیزی اساطیر و باورهای مذهبی و تأثیرات متقابل فرهنگی هرگونه تشابه مضمونی در آثار هنری مربوط به زمان‌ها و مکان‌های مختلف پذیرفتنی است. بخشی از این کنایات تصویری در مسیر تحول خاص از جهان مذهبی به جهان عادی می‌آید و در هنر ایرانی پایدار می‌ماند.”[پاکباز] در چهره‌نگاری ایرانی این وضعیت اسطوره‌ای با اینکه تا حدودی کم‌رنگ شد اما تا چندین سده بعد از اسلام نیز ادامه یافت. در چهره‌نگاری ایران فردیت کمتر نقش داشته است و بیشتر چهره‌ها به صورت عام تصویر شده‌اند؛ اما در ادبیات ایران در وصف توانمندی نقاشان ایرانی در چهره‌نگاری شخصیت‌ها سخن بسیار گفته شده است.
پس از حمله‌ی اسکند به ایران، هنر بیش از پیش تحت‌تأثیر هنر یونانی قرار گرفت. هنر یونانی‌مآب در دوره‌ی سلوکیان و به‌ویژه اشکانیان رواج فراوانی داشت و مهم‌ترین دلیل این موضوع علاقه‌ی پادشاهان اشکانی به هنر یونانی و حمایت ایشان از هنرمندان بود. در آثار این دوران خدایان یونانی در کنار ایزدان ایرانی به‌چشم می‌خورد. از آن دوران پیکره‌ای تمام‌قد از هراکلس(پهلوان اسطوره‌ای یونان) باقی‌مانده که در کنارش کتیبه‌ای به یونانی کنده‌کاری شده است.

رمان‌گیرشمن هنر آن دوران ایران را به سه گروه تقسیم می‌کند؛ هنر یونانی‌مآب (هلنیستی)، هنر یونانی-ایرانی، هنر خاص ایرانی. در آن دوران با وجود اینکه توجه و علاقه‌ی حکومت بیشتر به هنر یونانی بود اما هنر ایرانی-هخامنشی نیز هم‌‌چنان رایج بود و هوادار داشت. در دوره‌ی اشکانیان هنر بیش از هر چهره‌نگاری بیش از هر دوره‌ای تحت‌تأثیر هنر یونانی بود تا جایی‌که به دوران یونانی‌دوستی شهره شد. برخلاف دوره‌ی هخامنشی، در این زمان چهره‌ها از روبرو تصویر می‌شدند.”تمام‌رخ‌نمایی با نگاهی خیره به سوی مقابل، شگردی برای ابهت بخشیدن هرچه بیشتر بر صاحب تمثال شناخته شده است.”[فریه] با وجود اینکه هنر در این دوران نزدیکی زیادی به هنر یونانی داشته اما هم‌چنان در چهره‌نگاری شباهت مطلق ظاهری چندان جایگاهی نداشته است. از اواسط سده‌ی یک میلادی بازگشت به هنر شرق بیش از توجه به هنر یونان دیده می‌شود.
یکی دیگر از ظواهر هنر چهره‌نگاری در دوره‌ی اشکانیان چهره‌های نقش شده بر روی سکه‌ها است که در آن پرداخت به جزییات چهره کاملن مشهود است. هنرمند اشکانی علاقه‌ی بسیاری به واقع‌گرایی داشته و با توجه به این مهم از آرمان‌گرایی هنر یونانی که در آثار دوره‎ی سلوکیان دیده می‌شود، فاصله می‌گیرد. بزرگ‌ترین مجسمه‌ی کشف شده در ایران از دوره‌ی اشکانی باقی‌مانده است. این مجسمه‌ی برنزی در لرستان کشف شده است.
در دوره‌ی اشکانی نقاشی دیواری رواج فراوانی داشت. بارزترین ویژگی‌های هنر چهره‌نگاری پارتی(اشکانی) در نقاشی‌های دیواری دیده می‌شود. در این نقاشی‌ها انسان‌های عامی نیز نقش شده‌اند و هنرمند اشکانی بیشتر به روایت و واقع‌گرایی پرداخته است. در نقاش دیواری‌های باقی مانده از این دوره نقش‌ها بیشتر طرح‌گونه هستند و هنرمند کمتر به نمادگرایی توجه داشته است. استفاده از رنگ‌های تخت و بدون سایه‌روشن از دیگر ویژگی‌های نقاشی اشکانی است.
در شماره‌ی آینده به چهره‌نگاری مانوی و ساسانی و نیز چهره‌نگاری در ایران پس از اسلام می‌پردازیم.
منابع:
۱ نقاشی ایران از دیرباز تا امروز.رویین پاکباز. انتشارات زرین و سیمین.چاپ سوم ۱۳۸۳
۲ دایره‌المعارف هنر.رویین پاکباز.انتشارات علمی‌فرهنگی.چاپ اول۱۳۸۰
۳ هنر در گذر زمان. هلن گاردنر. محمد تقی فرامرزی. انتشارات مازیار. چاپ چهاردهم۱۳۹۴
۴ تاریخ تمدن. ویل دورانت. احمد آرام،عسگر پاشایی،امیرحسین آریان‌پور. جلد یک(مشرق زمین).انتشارات علمی‌فرهنگی.چاپ چهاردهم۱۳۹۰
۵ هنرهای ایران. ر دبلیو فریه. پرویز مرزبان. انتشارات فرزان‌فر. چاپ اول۱۳۷۴
۶ سیر و صور نقاشی ایرانی. آرتور پوپ. یعقوب آژند. انتشارات مولی. چاپ اول۱۳۷۸
۷ مقاله چهره‌ای ازلی. امیر فرید. کتاب ماه هنر. شماره ۱۰۲ و ۱۰۳ بهمن و اسفند۱۳۸۵
۸ ایران‌باستان. رومن گریشمن. یعقوب آژند. انتشارات مولی. چاپ اول۱۳۸۵

شماره قبل ازپرونده چهره نگاری در ایران باستان  را اینجا بخوانید:

شماره های قبل از پرونده پرتره نگاری را اینجا دنبال کنید:

• مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
• پرونده پرتره| چهره‌نگاری چین _قسمت اول

• مسعود اسکندری ؛ عکاس مهاجر
• پرونده پرتره| چهره‌نگاری چین _قسمت دوم