ایراناهایر مروری بر آثاری از هنرمندان تأثیرگذار ایرانی-ارمنی
گفتگو با ساناز آرین‌فر هنربان نمایشگاه « ایراناهایر »
مجله هنرهای تجسمی آوام: مرضیه حیدرپور
موسسه فرهنگی هنری مهرسان به مناسبت شروع سال میلادی، نمایشگاهی از آثار هنری جمعی از هنرمندان هم‌وطن ایرانی-ارمنی را در 25 بهمن 1398 در نگارخانه مهرسان واقع در میدان انقلاب- ابتدای خیابان کارگرشمالی به مدیریت هنری دکتر امیر عبدالحسینی و با هنربانی خانم ساناز آرین‌فر و با همکاری سفارت ارمنستان در ایران، شورای خلیفه‌گری ارامنه تهران و شمال و موزه مانوکیان در نگارخانه مهرسان برگزار کرد. در این نمایشگاه آثاری از ادمان آیوازیان، زاون آیوازیان، سیمون آیوازیان، سرژ آواکیان، آرمان استپانیان، لولیتا باغداساریانس، سونیا بالاسانیان، ادیک بغوسیان، لیلیت تریان، لوریس چکناواریان، رافی داوتیان، گارنیک درهاکوپیان، وارطان ساهاکیان، یسائی شاهیجانیان، میشا شهبازیان، آربی کشیشیان، مارکو گریگوریان، سیراک ملکونیان، آدنا میرزاخانیان، واهیک هارتونیان، یرواند ناهاپتیان و ستراک نظریان به‌نمایش درآمد و همچنین از هنرمندان شاخص حوزه تئاتر، موسیقی و سینما از جمله چون اِدنا زینلیان، وارطان ساهاکیان، رازمیک اوحانیان، لوون هفتوان و آلبرت بیگجانیان یاد‌شده‌است.
در همین رابطه و به بهانه اختتامیه نمایشگاه ایراناهایر با خانم ساناز آرین‌فر هنربان این نمایشگاه گفتگویی داشتیم:
چطور شد نام «ایراناهایر» را برای نمایشگاه انتخاب کردید؟
ایراناهایر واژه ارمنی است به معنای «ارمنی‌های ایران» به این دلیل این اسم را برای نمایشگاه گذاشتیم.
چطور شد که به فکر برپایی این نمایشگاه افتادید؟ و این مجموعه آثار را جمع‌آوری‌کردید؟
به مناسبت آغاز سال 2020 میلادی، می‌خواستیم جمعی از هنرمندان ایرانی-ارمنی در یک رویداد در کنار هم باشند. هنرمندان ایرانی-ارمنی سالیان سال در تاریخ هنر ایران تأثیرگذار بودند. از تأسیس اولین عکاسخانه‌های ایران تا تأسیس اولین سالن‌های تئاتر که در بیشتر موارد ارامنه ایران جز اولین‌ها بودند. به نظر من یکی از دلایل این اتفاق می‌تواند سفرهای ارامنه به خارج از ایران باشد که سوغات آن ورود رویدادهای جدید و تازه به کشور بود. ازجمله ورود مدرنیسم در هنرهای تجسمی ایران.
با احترام به خانم ژانت لازاریان (پژوهشگر و مجموعه‌دار) که نمایشگاهی از نقاشان ارمنی ایران و ارمنستان را در موزه هنرهای معاصر برگزار کردند و بعد نمایشگاهی توسط سروژبارسقیان و آرمان استپانیان در فرهنگستان هنر برگزار شد، مدت‌ها ما حضور و در کنار یکدیگر بودن هنرمندان ایرانی_ارمنی را در یک رویداد نداشتیم.
ما نمایشگاه هنرمندان ایرانی-ارمنی را در سال 1395 با عنوان «دیدار» با حضور پنج نفر از پیشکسوتان در نگارخانه مریم برگزار کردیم و در آن نمایشگاه از هنرمندان تجلیل شد. در این نمایشگاه آثاری از لیلیت تریان، گارنیک دِرهاکوپیان، ادمان آیوازیان، سرژ آواکیان و سیمون آیوازیان به نمایش درآمد. دومین نمایشگاه هنرمندان ایرانی- ارمنی را در گالری مهرسان و با تعداد بیشتری از هنرمندان برگزار کردیم.
هنرمندان ایرانی–ارمنی که حتماً تأکیددارم «ایرانی-ارمنی» در حوزه آموزش هم نقش بسزایی داشتند. درزمینهٔ آموزش آکادمیک و دانشگاهی و یا به‌صورت کلاس‌های آزاد هم شاگردان مطرح و حرفه‌ای زیادی را تحویل جامعه دادند.
اگرچه ما تاریخ حضور آن‌ها را از دوران صفویه می‌دانیم ولی از دوره خیلی قبل‌تر یا ارمنستان جزو ایران بوده و یا بخشی از شمال غربی ایران جز ارمنستان بوده و همیشه این تداخل حضور وجود داشته است. از دوره صفویه به‌طور رسمی‌تر ارامنه وارد ایران شدند و سکنی گزیدند. در ادامه صحبتی که کردیم که در خیلی از رویدادهای فرهنگی هنری و حتی علمی ارامنه جز اولین‌ها بودند می‌توان به ورود ماشین چاپ اشاره کرد که ارامنه برای چاپ کتاب‌های مقدس و مذهبی به ایران آوردند. همین‌طور در نساجی و صنایع دیگر. در صنایع‌دستی که آن روزها جزء موارد کاربردی روزمره مردم بود هم، ارامنه تأثیرگذار بودند.
خوب می‌رسیم به هنرهای تجسمی که قطعاً ارامنه ایران، در هنرهای تجسمی ما هم تأثیر خیلی بسزایی داشتند. ازجمله می‌توان به مارکو گریگوریان اشاره کرد که ازجمله نقاشان نوگرای ایران بود و از بانیان ورود مدرنیسم در هنرهای تجسمی و خصوصاً مدرنیسم ایرانی بود. هرچند فعالیت‌های مارکو فقط در حیطه نقاشی نمی‌شد. او در حوزه سینما هم فعالیت داشت. مارکو برای معرفی کردن و شناساندن هنر نو به نهادها و مؤسسات جدید احتیاج داشت خودش پیش‌قدم شود. گالری استتیک که از اولین گالری‌های تهران بود را راه‌اندازی کرد و همین‌طور برگزارکننده اولین دوسالانه (بینال) نقاشی تهران در سال 1337 بود. وی جز اولین نقاشانی بود که به «هنرهای مفهومی» روی آورد.
خانم لیلیت تریان مجسمه‌ساز و جزو اولین مجسمه‌سازهای زن در خاورمیانه بوده که در اروپا درس‌خوانده و اولین استودیوهای مجسمه‌سازی را راه انداخته است و ما از ایشان هم در نمایشگاه اثر داشتیم.
به دلایل گفته‌شده، ما تصمیم گرفتیم نمایشگاهی از این هنرمندان برپا کنیم و در این نمایشگاه سعی کردیم از تعداد قابل‌دسترس هنرمندان شاخص معاصر اثری در نمایشگاه داشته باشیم.
در این نمایشگاه لازم دیدیم از شش نفر هنرمند که جزو هنرمندان تجسمی هم نبودند رزومه و اسمی بیاوریم. ازجمله لوریس چکناواریان و رازمیک اوحانیان و خانم ادنا زنیلیان که طراح لباس و جزو افرادی هست که نشان طراحی لباس تئاتر به نام ایشان طراحی‌شده و به نفرات برتر اهدا می‌شود و لوون هفتوان که یکی از بازیگران مطرح است.
لازم است اینجا به تأثیر هنرمندان آبرنگ‌کار ارمنی اشاره‌کنم که در حوزه نقاشی آبرنگ به شکل معاصر بسیار تأثیرگذار بودند. ازجمله یرواند ناهاپتیان و یسایی شاهیجانیان و سمبات کیورقیان که از همگی اثری در نمایشگاه به نمایش درآمد. هنرمند دیگری که اسم ببرم و جز نقاشان و مرمت کاران مطرح هستند آقای ستراک نظریان هست که اثر ایشان هم در نمایشگاه بود. سونیا بالاسانیان، ادیک بغوسیان و سیراک ملکونیان هم که از هنرمندان مطرح در سطح بین‌المللی هستند و خارج از ایران زندگی می‌کنند نیز با هماهنگی و همکاری خودشان در این نمایشگاه اثرشان به نمایش درآمد.
فروش آثار چطور بود؟
رویکرد این نمایشگاه بر مبنای فروش نبود چون بعضی از کارها فروشی نبود. ما سه اثر از موزه مانوکیان گرفته بودیم ازجمله کار زاون آیوازیان که کارش در ایران نیست و سال‌هاست که در ایتالیا زندگی می‌کند و اثر خانم لیلیت تریان مجسمه‌ساز نامی ایران را هم از موزه گرفتیم. فقط تعدادی از کارها فروشی بود. بااین‌حال 9 اثر به فروش رسید.
شیوع بیماری کرونا و تعطیلی آنچه تأثیری روی نمایشگاه گذاشت؟
به دلیل شرایط کرونایی مثل تمام دنیا درب‌های گالری بسته شد. برنامه‌های زیادی برای دوران نمایشگاه داشتیم که متأسفانه نتوانستیم انجام بدهیم. ازجمله در تدارک نشست خبری و همچنین چند میزگرد تخصصی بودیم که متأسفانه به دلایل موجود کنسل شد؛ و البته ما در روز اختتامیه یک نشست تخصصی را با حضور کیانوش معتقدی پژوهشگر معاصر به‌صورت پخش زنده اینستاگرامی (لایو) برگزار کردیم.
از استقبال و بازخورد خبری نمایشگاه راضی بودید؟
روز افتتاحیه که استقبال بسیار زیادی شد و بعد هم که شیوع بیماری کرونا بود و به تعطیلی خورد ولی قبل از بیماری کرونا استقبال خیلی خوبی شد.
بازخوردهای خبری خیلی زیاد بود حتی در شبکه‌های خبری درون‌مرزی و برون‌مرزی هم انعکاس خوبی داشت. درهرصورت اتفاق قابل‌توجهی بود.
لازم به ذکر است در افتتاحیه این نمایشگاه سفیر جمهوری ارمنستان در ایران آقای تومانیان، اسقف اعظم ارامنه ایران عالیجناب سیبوه سرکیسیان و هیئت‌های دیپلماتیک از سفارت‌های تاجیکستان و یونان و سایر چهره‌های فرهنگی هنری ارامنه ایران ازجمله جناب آقای هاکوپیان و سایر هنرمندان شرکت داشتند. (این نمایشگاه که تا 17 فروردین سال 1399 دایر بود که به علت شرایط کرونا و تعطیلی تا 20 تیر 1399 ادامه داشت) هنرمندان ایرانی-ارمنی سالیان سال تأثیرات چشمگیری در رشته‌های مختلف بر هنر و صنعت ایران داشتند. به‌پاس احترام و ارج نهادن بر این هنرمندان این نمایشگاه به مناسبت شروع سال 2020 میلادی برگزار شد.
در پیش خبر این نمایشگاه این‌چنین عنوان شد: «در نقاشی ارمنی از مینیاتور گرفته تا تذهیب، انجیل‌های خطی و نقاشی‌های مذهبی وجه اشتراک با صورت‌های مغولی مینیاتورهای ایرانی دوران تسلط مغول به هر دو کشور، وجه شاخص و یکسان هنر هر دو ملت است. هنرمندان ارمنی باوجود آشنایی با هنر اروپایی، به سنت‌های خویش وفادار ماندند. در آثار نقاشان ارمنی طرح‌های ظریف، شفافیت رنگ‌ها و نقش‌های عرفانی کاملاً مشهود است. هنرمندان ارمنی باوجود آشنایی با هنر اروپایی، به سنت‌های خویش وفادار ماندند. در آثار نقاشان ارمنی طرح‌های ظریف، شفافیت رنگ‌ها و نقش‌های عرفانی کاملاً مشهود است. این هنرمندان با ارتباط‌هایی که با اروپا داشتند در تاریخ هنر ایران هم بسیار تأثیرگذار بودند. ازجمله می‌توان به خانواده نقاش هووناتانیان (که شش نسل آن‌ها نقاش بودند) اشاره کرد. ایشان به پرتره‌سازی و نقوش شرقی می‌پرداختند و آثارشان در موزه ملی ارمنستان جای گرفته است. در ایران نیز شمایل مولای متقیان حضرت علی (ع) که در موزه هنرهای تزیینی اصفهان نگهداری می‌شود و همچنین پرتره ناصرالدین‌شاه قاجار از آثار درخشان استاد هووناتانیان می‌باشد. وی مدتی در ایران سکونت داشت و بعد از مرگ ابوالحسن غفاری (صنیع الملک) برای پرتره‌سازی به دربار ناصرالدین‌شاه فراخوانده شد و لقب «نقاش‌باشی» گرفت. آثار متعدد استاد در موزه ملی ارمنستان نگهداری می‌شود.»
همچنین در متن بیانیه نمایشگاه ایراناهایر به قلم امیر عبدالحسینی (مدیر هنری، پژوهشگر و مدرس هنر) آمده‌‍‌‌‌است: «درباره اشتراکات تاریخی، فرهنگی و هنری ایران و ارمنستان و تحولات هنری ارامنه ایران از گذشته تا به امروز بسیار گفته، شنیده و نوشته‌شده است. ارامنه نیز مانند ایرانیان در تمامی جنبه‌های زندگی با فرهنگ و هنر همراه و هم‌نشین بوده و هستند و این وجوه مشترک و قرابت فرهنگی، در میان ارامنه ایران بیشتر مشاهده‌شده و به تعبیری ملموس‌تر است. پیوند و هم‌نشینی فرهنگی هنرمندان ایرانی-ارمنی در هنرهایی نظیر نقاشی، معماری، مجسمه‌سازی، نگارگری، تصویرسازی و موسیقی از اهمیت و جایگاه رفیع‌تری برخوردار است و آنچه این همدلی هنرمندانه را عمیق‌تر و ریشه‌های فرهنگی را مستحکم‌تر می‌کند، تأثیرگذاری هنرمندان ایرانی-ارمنی بر هنر معاصر ایران است. هنرمندان ایرانی-ارمنی از یک‌سو در روند وقایع، رویدادها و مسائل هنری ایران مؤثر بوده‌اند و از سوی دیگر از سنت‌ها، آیین‌ها، الگوها و حتی جریان‌های هنری معاصر ایران تأثیر پذیرفته‌اند. برای نمونه می‌توانم به تأثیرپذیری عالیجناب لوریس چکناواریان از نغمه‌های حماسی عزاداری مسلمانان در ماه محرم و نواهای آیین‌های سنتی -به‌ویژه ورزش زورخانه و آیین پهلوانی- و همچنین تأثیرگذاری این چهره صاحب‌نام موسیقی بر روند موسیقی ملی ایران اشاره‌کنم. درخشش نام نقاشان مطرحی چون مارکو گریگوریان و سیراک ملکونیان در هنر نقاشی و بازارهای جهانی هنر، تأثیر دکتر ادنا زینلیان در طراحی لباس – به‌ویژه در تئاتر- و آموزش‌وپرورش شاگردان و دانشجویان متعدد، حضور استاد سیمون آیوازیان در هنر معماری، موسیقی، نقاشی، عکاسی و سوابق معلمی و شیوه تدریس او در جامعه دانشگاهی، آثار هنری استاد فقید بانو لیلیت تریان در هنر مجسمه‌سازی و سوابق آموزشی او در دانشگاه هنر، تدوین سرفصل‌های دانشگاهی رشته گرافیک توسط سرژ آواکیان و هنرنمایی و شهرت نقاشان ایرانی-ارمنی ازجمله یرواند ناهاپتیان، سمبات درکیورغیان و … در تکنیک آبرنگ از موارد دیگری است که می‌توان به‌عنوان نمونه‌های هنری مؤثر و جریان‌ساز نام برد که فعالیت‌های متعدد هنری، ارائه آثار قابل‌توجه و درخشش در رویدادهای ملی و بین‌المللی نشانگر جایگاه، روند و سیرِ هنر پدیدآورندگان آن‌هاست.»
در پیامی که اسقف اعظم ارامنه ایران (عالیجناب سیبوه سرکیسیان) به مناسبت این نمایشگاه نگاشتند: «بی‌شک هنرمندان ارمنی نقشی مهمی در توسعه نشر هنر ایرانی در حوزه‌های هنری خود ایفا کرده‌اند. تاریخ دو ملت یادآور قرابت فرهنگی، نظامی، اجتماعی و تاریخی مابین دو کشور همسایه است. درواقع فرهنگ، تجلی و توصیفی از روحیه درونی و تفکر مردم و مظهر معنویت و غنای فکری آن ملت است. ایرانیان و ارامنه ارتباط طولانی و مستحکمی با یکدیگر داشته و در حال حاضر این ارتباط شکل ویژه‌ای دارد. پس از استقلال ارمنستان، ارتباط ملی دو کشور، پیشرفت روزافزونی در تمام زمینه‌ها داشته است. از قرن نوزدهم به بعد، هنرهایی چون تئاتر، موسیقی، نقاشی، مجسمه‌سازی و سینما، روند رو به رشدی را آغاز کرده است. هنرمندان و استادان ارمنی، نقش بسزایی در این زمینه ایفا کرده‌اند. مترجمان متعددی آثار ادبی فارسی را به ارمنی ترجمه کرده‌اند و همچنین بسیاری از آثار هنری نویسندگان ارمنی به فارسی ترجمه شده است. بدون شک این تبادل ادبی بین دو ملت منجر به پُرباری فرهنگی و نزدیکی بیشتر دو جامعه می‌شود و این نمایشگاه نمونه بارزی از این ارتباط تاریخی و فرهنگی موجود به شمار می‌رود.»
و در خاتمه متن سفیر ارمنستان در ایران (آرتاشس تومانیان) آمده است: «آثاری که در نمایشگاه ایراناهایر در معرض تماشا قرار دارند، از حیث سبک و موضوع از ویژگی متفاوتی برخوردار هستند اما همگی آنان ابراز خلاقیت‌های ذهنی و روحی به بهترین شیوه هستند. به باور بنده همگی آنان به‌نوعی نمایانگر هم‌نوایی منحصربه‌فرد فرهنگ ارمنی و ایرانی هستند».
گفتگوهای قبلی را اینجا دنبال کنید.
از تصادف پشت فواره‌ها تا پلکان اودسا | گفتگو با محمد پیریایی
شاید این یک رویاست | گفتگو با عفت جلیل‌نژاد
تجلی دگرگونی یک رویا | گفتگو با سارا رشیدی
گفتگوهای دیگر را اینجا بخوانید.
به همین قلم اینجا بخوانید:
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت اول
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت دوم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت سوم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت چهارم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت پنجم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت ششم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت هفتم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت هشتم
خلاصه کتاب جریان‌سازی هنری نگارخانه‌ها در ایران، قسمت نهم
