بررسی علمی جدید بر روی تابلوی مونالیزا

تاریخچه اثری که در زیر پرده‌ای از ابهام باقی‌مانده

National Research Council Canada

مجله هنرهای تجسمی آوام: ترجمه سیامک علیزاده

پرتره لیزا جراردینی[۱] همسر تاجر پارچه فرانچسکو دل جایکاندو[۲] اهل فلورانس بدون شک در فاصله سال‌های ۱۵۰۳ – ۱۵۰۶ م. به‌وسیله لئوناردو داوینچی نقاش بزرگ رنسانس ایتالیا در ابعاد ۷۷ در ۵۳ سانتیمتر با تکنیک رنگ‌روغن بر روی تخته چوب تبریزی خلق‌شده است. این تابلو به اسامی مونالیزا لاجایکوندو نیز معروف است. به نظر می‌رسد پرتره در فرانسه به اتمام رسیده باشد و سرانجام به‌وسیله یکی از شاگردانش به ایتالیا بازگشت داده شد. بر کسی آشکار نیست که چگونه این اثر به مجموعه سلطنتی فرانسوا[۳] در فرانسه رسیده است. تاریخچه نقاشی در زیر پرده‌ای از ابهام باقی‌مانده است. این‌که چه کسی سفارش اثر را به لئوناردو داده است. نقاشی چقدر به طول انجامیده، چقدر نزد لئوناردو باقی‌مانده و چگونه به مجموعه سلطنتی فرانسوا رسیده است. گفته می‌شود لئوناردو زمانی که لیزا جایکوندو بر فرزند دومش اندرویا[۴] حامله بوده است اثر را خلق کرده است چراکه پرتره پوشش زنان حامله مرسوم در زمان خویش را به تن دارد. مونالیزا به خاطر لبخند معمایی و قرار گرفتن در پس‌زمینه مبهم و مه‌آلود اسفوماتو[۵] به شهرتی رسیده است که تابلویی به آن شهرت نرسیده است. وقتی‌که بیننده به چشمان مونالیزا خیره می‌شود حس می‌کند که تصویر در حال لبخند زدن است اما درحالی‌که اجزای چهره و لب‌ها به شکل منفرد لبخندی را تداعی نمی‌کنند. اکنون نقاشی در محفظه‌ای بسته، پشت شیشه ضدگلوله در گراند گالری موزه لوور واقع در جناح دنون قرارگرفته و بازدیدکنندگان از پشت نرده‌ای که بیش از ۳ متر از اثر فاصله دارد تابلو را تماشا می‌کنند. اثر هر یک سال یا دو سال یک‌بار از محفظه بیرون آورده شده و معاینه می‌شود. وجود ریزترک‌ها، تاب‌برداشتگی و انحنای تخته نقاشی شده و وجود شکاف ۱۲ سانتیمتری در بالا سمت چپ بر تخته، آن را در وضعیت حفاظتی ویژه‌ای قرار داده است. احتمال وجود آسیب فعال در نقاشی، مسئولین موزه را بر آن داشت تا درصدد اجرای روش‌های مستند نگاری دقیق برای شناسایی آسیب‌های تابلو شوند؛ بنابراین هیئت تحقیقی ۱۱ نفره از انستیتوی فناوری اطلاعات کانادا (NRC-IIT) به لوور اعزام شدند تا ارائه‌های دقیق سه‌بعدی از اثر با ابزارهایی که خود اختراع کرده بودند به دست آورند. در طی ۲۵ سال سابقه درخشان در تولید و اختراع اسکنرهای سه‌بعدی لیزری، این شرکت توانسته بود به نتایج ویژه‌ای در مستند نگاری و بررسی آثار هنری – تاریخی دست یابد. تیم (NRC_IIT) برای پروژه دستگاه اسکنر سه‌بعدی رنگی قابل‌حملی اختراع نمود که در ماه مه کارایی آن را بر روی تعدادی از آثار رنوار امتحان کرد. در این حین توانستند محاسبات دستگاه را پیشرفته‌تر کنند. از ۱۸ تا اکتبر سال ۲۰۰۴ در ساعات تعطیلی موزه با نظارت یک حفاظت‌گر، اثر از محفظه خارج می‌شد و شبانه عملیات اجرا و صبح هنگام به محفظه برای نمایش عمومی بازگردانده می‌شد. پس از ۱۶ ساعت کار مداوم پروژه پایان یافت. دستگاه بیم لیزر باضخامت ۴ سانتیمتر سطح نقاشی را اسکن می‌کرد. ضمن اندازه‌گیری میزان تحدب پانل، تصاویری واضح از ضخامت لایه‌های نقاشی و آسیب‌های آن‌ها تهیه می‌گردید. تیم مذکور می‌گوید باوجود ریزترک‌ها لایه رنگ هنوز به‌خوبی بر تکیه‌گاهش متصل و هیچ نشانی از گسستگی دیده نمی‌شود که خبر شگفت‌انگیزی برای یک نقاشی ۵۰۰ ساله است. اگر نقاشی در محفظه کنترل‌شده باقی بماند برای سال‌ها همین‌گونه باقی خواهد ماند. تحدب موجود در نیمه سمت راست تابلو باعث شده که سطح آن ۱۲ میلی‌متر از بقیه قسمت‌ها بالاتر قرار گیرد اما این خمیدگی تاریخی تهدیدی برای نقاشی به‌حساب نمی‌آید.

۱- اسکنر سه‌بعدی در حال پردازش مونالیزا. اسکنر بر روی یک‌پایه متحرک نصب شده است که حرکت افقی دستگاه در مقابل نقاشی را فراهم می‌کند. دستگاه بیم لیزر می‌تواند تنها در مسیر ۴ سانتیمتر نقاشی را پردازش کند. حد دقت دستگاه در جهات جانبی ۰۶/۰ در ۰۶/۰ میلی‌متر و ۶۰ یعنی در ۶۰ آنگستروم و در جهت عمقی ۰۱/۰ میلی‌متر یا ۱۰ آنگستروم است. برای مقایسه ضخامت موی انسان ۰۸/۰ میلی‌متر یا همان ۸۰ آنگستروم است.

۲- در سمت راست متخصصی از هیئت کانادایی را می‌بینید که نقاشی را در مقابل دستگاه نگه‌داشته و در سمت چپ عضوی از کمیته حفاظت و مرمت موزه لوور جریان کار را نظارت می‌کند. روند عملیات به‌دقت پیش‌بینی می‌شد تا از بروز صدمات به تابلو جلوگیری شود.

۳- با استفاده از لیزر کم انرژی به شیوه غیر تماسی هر چهار سانتیمتر نوار را پیموده و داده‌ها در رایانه به‌وسیله نرم‌افزار طراحی سه‌بعدی پردازش می‌شد.

۴- در این قسمت دانشمند کانادایی را می‌بینیم که دستگاه را برای اسکن پشت نقاشی هدایت می‌کند.

۵- یکی از اعضای تیم از زمانی که دستگاه در حال اسکن حاشیه‌های اثر است، برخی از ویژگی‌های ظاهری اثر را که با چشم دیده می‌شود ثبت کرده تا با داده‌های دیجیتالی آن مقایسه کند.

۶- یکی دیگر از اعضای تیم، تصویر مجازی سه‌بعدی را با سیستم نمایش مالتی رزولوشن آزمایش می‌کند. این سیستم وسیله نمایش مناسبی برای اشیا موزه‌ای جهت نمایش عمومی است.

۷- نقشه نمایش ارتفاع با کدهای رنگی همانند نقشه مکان نگاری ارتفاع قسمت‌های مختلف تخته نقاشی از جنس درخت تبریزی را نمایش می‌دهد. تاب برداشتگی تخته به‌وضوح نمایش داده می‌شود. راهنمای مدرج حاشیه تصویر نشان می‌دهد که فاصله میان هر یک از منحنی‌های تراز اختلاف ارتفاع به میزان ۵/۰ میلی‌متر را در قسمت‌های مختلف نشان می‌دهد. خطوط قسمت‌های محدب به رنگ زرد – قرمز و قسمت‌های مقعر به‌طرف سبز –آبی نمایش داده‌شده است.

۸- همانند تصویر قبل این تصویر از تابلو تاب برداشتگی تخته را براثر گذشت ۵۰۰ سال از عمر تابلو نشان می‌دهد. قسمت‌های محدب به رنگ زرد – قرمز و قسمت‌های مقعر به‌طرف سبز –آبی تا بنفش نمایش داده‌شده است. اختلاف ارتفاع میان قسمت‌های مختلف ۱۲ میلی‌متر است. تصویر بزرگ از مقابل و تصویر کوچک از پشت تابلو تهیه‌شده است.

۹- تصویر سایه‌ای ترکیبی با حذف رنگ، نمایی سه‌بعدی از برجستگی‌های سطح نقاشی ارائه می‌کند. بافت چوب خود بر سطح نقاشی تأثیر گذاشته، برجستگی ترک ۱۲ سانتیمتری نیز در بالای چپ تابلو مشخص است. تصویر بزرگ از مقابل و تصویر کوچک از پشت تابلو تهیه‌شده است.

۱۰- در تصویر سمت راست، تصویر عمقی نمایش‌دهنده بافت تخته چوبی و ضخامت لایه رنگ است. در سمت چپ، تصویر تک‌فام جهت نمایش جزییات الگوی ریزترک‌ها در لایه رنگ تهیه‌شده است.

۱۱- در سمت راست تصویر مادون‌قرمز بسیاری از جزییات که در طی مرئی نور، دیده نمی‌شوند را به نمایش می‌گذارد. در تصویر سمت چپ تصویر اشعه ایکس نشان‌دهنده مرمت‌های موضعی است. تابلو به علت اصابت سنگی در سال ۱۹۴۵ م. در قسمت چپ و راست پایین آسیب‌دیده بود.