جورج لوکاچ، اکسپرسیونیسم در برابر مارکسیسم

خلاصه کتاب مکتب‌های ادبی | قسمت ششم
تألیف و ترجمه : رضا سید حسینی | نشر نگاه

سایت تندیس: تلخیص میثم تقی خانی

پس از آشنایی با مفهوم و سیر تطور اکسپرسیونیست‌ها در شماره‌های پیش، بهترین برش از تجسماتشان به ادبیات جملات زیر است: «گرسنگی حرفه‌ای که کار بسیار جالبی بود در سال‌های اخیر به کلی بازارش را از دست داده است. این قبیل نمایش‌های بزرگ اگر تحت اراده خود انسان ترتیب داده می‌شد برای تئاتر پول خوبی در می‌آورد. اما چنین کاری دیگر امکان ندارد. حالا در دنیای دیگری زندگی می‌کنیم…» این‌ها جملاتی از داستان قهرمان گرسنگی اثر کافکا است. اگرچه امکان ندارد با یک عنوان اکسپرسیونیست کسانی مانند موزیل، دوبلین و کافکا را تحلیل کنیم، اما درباره کافکا هرچند نثر او هیچ یک از افراط‌کاری‌های خاص اکسپرسیونیست‌ها را ندارد اما بازنمود واقعیت‌های ذهنی از درون شخصیت‌ها عملاً یک صحنه‌پردازی خیالی اکسپرسیونیستی است. شخصیت‌های رمان‌ها و به‌ویژه داستان‌هایی مانند مسخ و قهرمان گرسنگی عالی‌ترین نمونه قهرمان اکسپرسونیستی هستند.اما اولین و مهم‌ترین گلچین اشعار اکسپرسیونیستی عنوان شفق انسانیت داشت. این مجموعه که در سال ۱۹۱۹ توسط کورت پنیتوس گزیده و منتشر شده بود، ناگهان مردم را متوجه آثاری ساخت که در دوران حکومت نازی مجبور شده بودند فراموششان کنند، یعنی با آمدن هیتلر و نازی‌ها ادبیاتی که می‌توانست به عنوان فریاد ملت‌ها جهانی شود در نطفه خفه شده بود.
در تئاتر نیز مانند نقاشی پیش از اینکه سخن از مکتبی در میان باشد اولین آثار اکسپرسیونیستی در شمال اروپا نوشته شد. استریندبرگ نویسنده سوئدی در سال‌های آخر عمرش نمایشنامه‌هایی نوشت که به آثار اکسپرسیونیستی او شهرت دارند از جمله راه دمشق. در این میان نقش نیچه و ایبسن و هاوپتمان را نباید فراموش کرد. به هر رو اولین اثر نمایشی اکسپرسیونیسم، کاری از اسکار کوکوشکا بود با عنوان «قاتل امید زنان» که در سال ۱۹۱۰ در مجله اشتورم چاپ شد و جنجالی به پا کرد. در این اثر نقاش کوشیده بود که رنگ‌های تند و خام نقاشی را در تئاتر مورد استفاده قرار دهد. بعدها نمایشنامه‌هایی با عنوان «نمایشنامه‌های برنامه» یا بیانیه، مانند گدا اثر راینهارد سورگه و روز بی‌روشنایی اثر ارنست بارلاخ با مضمون عصیان پسران علیه پدران وارد صحنه شدند.اکسپرسیونیسم به عنوان مکتب در سال ۱۹۲۱، وقتی که وضع سیاسی و اجتماعی با استواری سیستم سخت‌تر می‌شود، می‌میرد، اما ادامه آن در صحنه پردازی، سینما و موسیقی و بالاخره در معماری و مکتب باهاواس ظاهر می‌شود. اما نسل جوان شور انقلابی خود را از دست داده و پراکنده شده است. حیرت‌ آور اینکه مکتبی که با چنین سرعتی نابود شد مدت‌ها بعد از انحلالش با شدت هر چه تمام‌تر سرکوب شد و رژیم نژادپرست نازی آنرا تحت عنوان هنر فاسد در هم کوبید. جالب این است که ناسیونالیسم دیگری هم با روحیه متفاوتی همین کار را انجام داد: فرانسه هنگامی که رنان را اشغال کرده بود از پذیرفتن هنرمندانی که به مکتب پاریس وابسته نبودند خودداری کرد!اما ریشه‌دارترین اختلاف، اختلافی است که اکسپرسیونیسم را در برابر مارکسیسم قرار می‌دهد. بین سال‌های ۱۹۳۳ و ۱۹۳۸ مقالات متعددی در حمله به این مکتب ستون‌های دو مجله چاپ مسکو را سیاه می‌کند. سخت‌گیرترین سانسورچی مارکسیت در این دوران منتقد مشهور جورج لوکاچ است که در اتهام نامه شدیدش با عنوان عظمت و افول اکسپرسیونیسم این نهضت چپی را نه تنها به این عنوان که رئالیسم سوسیالیستی را نمی‌‌پذیرد مورد حمله قرار می‌دهد، بلکه آنرا به سازش علنی با فاشیسم متهم می‌کند…